Cuối thế kỷ 16, đầu thế kỷ 17, giữa lúc xã hội Đàng Ngoài (từ Nghệ An trở ra Bắc) dưới ách thống trị của nhà Lê – chúa Trịnh chìm trong loạn lạc và khủng hoảng, thì ở phía Nam, một thực thể chính trị mới đang dần hình thành và phát triển. Đó là Đàng Trong, hay Cochinchina theo cách gọi của người phương Tây, dưới sự trị vì của nhà Nguyễn. Từ vùng đất Thuận Hóa – Quảng Nam ban đầu, chỉ trong hai thế kỷ, nhà Nguyễn đã mở rộng lãnh thổ đến ba phần năm diện tích Việt Nam ngày nay. Sự trỗi dậy của Đàng Trong không chỉ là câu chuyện về sự b expansion tràn đầy năng lượng, mà còn là một thử nghiệm táo bạo về một mô hình xã hội và văn hóa khác biệt so với khuôn mẫu Nho giáo truyền thống của Đàng Ngoài.
Đèo Hải Vân, ranh giới tự nhiên giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài.
Khởi đầu của một vương quốc mới
Năm 1627, chiến tranh bùng nổ giữa nhà Nguyễn ở Đàng Trong và chính quyền Lê-Trịnh ở Đàng Ngoài. Xét về mọi mặt, nhà Nguyễn đều ở thế yếu hơn: lãnh thổ nhỏ hơn, quân sự yếu hơn, và phải đối diện với một chính quyền đã có nền tảng vững chắc từ lâu. Hơn nữa, trong khi chúa Trịnh cai trị vùng đất thuần Việt, thì nhà Nguyễn lại phải quản lý một vùng đất từng thuộc về vương quốc Champa, một nền văn minh Ấn Độ hóa với những truyền thống hoàn toàn khác biệt. Vậy mà, nhà Nguyễn không chỉ tồn tại, mà còn đẩy lùi bảy cuộc tấn công của chúa Trịnh, từng bước mở rộng lãnh thổ về phía Nam. Điều gì đã tạo nên sức mạnh và khả năng thích ứng phi thường này?
Đất mới, người mới, lối sống mới
Không gian rộng lớn và sự phát triển của các yếu tố xã hội mới đã tạo nên một động lực mạnh mẽ cho sự hình thành một xã hội và thực thể tách biệt khỏi mô hình Nho giáo của triều Lê. Trong khi Đàng Ngoài phải đối mặt với nạn đói kém, thiên tai, và bất ổn xã hội do dân số tăng nhanh, thì Đàng Trong lại hưởng lợi từ sự trù phú của thiên nhiên và mật độ dân số thấp. Người dân Đàng Trong, với tinh thần năng động và thích ứng, sẵn sàng di cư và chung sống với các dân tộc khác ở vùng biên giới đang mở rộng.
Sự khác biệt giữa hai miền Nam – Bắc còn thể hiện rõ nét trong đời sống văn hóa và tinh thần. Đàng Ngoài, nơi chế độ khoa cử theo kiểu Trung Hoa chiếm ưu thế, Nho giáo là hệ tư tưởng chủ đạo, chi phối mọi mặt của đời sống chính trị và xã hội. Ngược lại, ở Đàng Trong, Nho giáo không còn giữ vai trò độc tôn. Phật giáo Đại thừa được nhà Nguyễn chọn làm nền tảng tinh thần và ý thức hệ cho chế độ mới.
Phật giáo: Nền tảng tinh thần của Đàng Trong
Từ Nguyễn Hoàng trở đi, các chúa Nguyễn đều là những người sùng đạo Phật. Đặc biệt, chúa Nguyễn Phúc Chu (1691-1725) còn tự nhận mình là hậu duệ đời thứ 30 của dòng thiền Lâm Tế, một hành động mang tính biểu tượng cao, khẳng định tính chính danh và bản sắc riêng của nhà Nguyễn. Sự bảo trợ của nhà Nguyễn đã giúp Phật giáo phát triển mạnh mẽ ở Đàng Trong. Năm 1749, nhà lữ hành người Pháp Pierre Poivre ghi nhận chỉ riêng quanh Huế đã có tới 400 ngôi chùa.
Chùa Thiên Mụ, ngôi chùa nổi tiếng nhất ở Huế, là một minh chứng cho sự giao thoa và dung hợp văn hóa tín ngưỡng ở Đàng Trong. Được xây dựng trên một ngọn đồi linh thiêng, nơi từng có đền thờ nữ thần Po Nagar của người Chăm, chùa Thiên Mụ là sự kết hợp hài hòa giữa Phật giáo, tín ngưỡng dân gian, và cả yếu tố Lão giáo. Sự tồn tại song hành của các tín ngưỡng này cho thấy sự cởi mở và tính dung hợp trong đời sống văn hóa tâm linh của người Đàng Trong.
Một xã hội cởi mở và năng động
Không chỉ trong lĩnh vực tôn giáo, sự khác biệt giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài còn thể hiện ở nhiều khía cạnh khác của đời sống xã hội. Đàng Trong là nơi hội tụ của những người di cư từ nhiều vùng miền khác nhau, tạo nên một xã hội đa dạng và năng động. Tinh thần tự do và cởi mở đã khuyến khích sự sáng tạo và đổi mới, giúp người dân Đàng Trong dễ dàng thích nghi với môi trường mới và tiếp nhận những ảnh hưởng văn hóa từ các dân tộc láng giềng.
Sự cởi mở này thể hiện rõ nét trong chính sách đối ngoại của nhà Nguyễn. Khác với sự dè dặt của Đàng Ngoài đối với người Hoa, nhà Nguyễn lại chủ trương hòa hợp và hợp tác. Các cộng đồng thương nhân người Hoa được phép hoạt động tự do ở các đô thị như Huế, Hội An, Quy Nhơn, và sau này là Sài Gòn, góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế của Đàng Trong.
Ngoại thương: Động lực phát triển
Ngoại thương là một trong những yếu tố then chốt tạo nên sự thịnh vượng của Đàng Trong. Trong bối cảnh nền nông nghiệp còn yếu kém, nhà Nguyễn đã chủ trương mở cửa giao thương với nước ngoài, đặc biệt là với Nhật Bản và Trung Quốc. Đàng Trong trở thành một trung tâm thương mại sầm uất, thu hút đông đảo thương nhân từ khắp nơi trên thế giới. Sự phát triển của ngoại thương không chỉ mang lại nguồn thu nhập dồi dào cho nhà Nguyễn, mà còn góp phần thúc đẩy sự giao lưu văn hóa và hình thành một xã hội cởi mở, năng động.
Kết luận
Đàng Trong thế kỷ 17-18 là một bức tranh sống động về một Việt Nam khác biệt. Sự giao thoa và dung hợp văn hóa, tinh thần tự do và cởi mở, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của ngoại thương, đã tạo nên một xã hội năng động và thịnh vượng. Mô hình phát triển này đã đặt ra một câu hỏi lớn về hình ảnh của một Việt Nam khác, một Việt Nam đa dạng và cởi mở, sẵn sàng tiếp thu và học hỏi từ bên ngoài để phát triển. Tuy nhiên, sau khi thống nhất đất nước, nhà Nguyễn dưới thời Minh Mạng đã quay trở lại với mô hình Nho giáo truyền thống, khiến cho những thành tựu và bài học kinh nghiệm quý báu của Đàng Trong dần bị lãng quên. Việc nghiên cứu và tìm hiểu về lịch sử Đàng Trong không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá khứ, mà còn cung cấp những bài học quý giá cho sự phát triển của đất nước trong hiện tại và tương lai.
Tài liệu tham khảo
- Sách/tài liệu gốc:
- Đại Nam thực lục tiền biên.
- Ngũ kiên Thiên Mụ tự bi.
- Lê triều chiếu lệnh thiên chính.
- Phủ biên tạp lục – Lê Quý Đôn.
- Châu bản, Quyển 1, Triều Gia Long.
- Hàn các tập lục.
- Nghiên cứu:
- Li Tana, An Alternative Vietnam? The Nguyen Kingdom in the 17th and 18th Century, Journal of Southeast Asian Studies, Vol. 29, No. 1 (Mar., 1998), pp. 111-121.
- Nola Cooke, Nineteenth-Century Vietnamese Confucianization in Historical Perspective: Evidence from the Palace Examinations (1463-1883), Journal of Southeast Asian Studies 25, 2 (tháng Chín 1994).
- K. W. Taylor, The Literati Revival in 17th-century Vietnam, Journal of Southeast Asian Studies 18, 1 (1987).
- Insun Yu, Law and Society in 17th and 18th Century Vietnam.
- O. W. Wolters, History, Culture and Region in Southeast Asian Perspective.
- Anthony Reid, Southeast Asia in the Age of Commerce, 1450-1680.
- John Crawfurd, Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochinchina.
- David Marr, Vietnamese Anticolonialism, 1885-1925.
