Năm 1902, Hà Nội chính thức thay thế Sài Gòn, trở thành thủ đô của Liên bang Đông Dương. Sự kiện trọng đại này đã mở ra một chương mới cho mảnh đất kinh kỳ ngàn năm văn hiến, đánh dấu bước chuyển mình mạnh mẽ dưới ách thống trị của chính quyền thực dân Pháp. Trong bối cảnh lịch sử đặc biệt đó, một công trình kiến trúc mang đậm dấu ấn Pháp đã ra đời, trở thành biểu tượng cho thời kỳ giao thoa văn hóa đầy biến động – Nhà Đấu Xảo Hà Nội.
Công trình đồ sộ này được người Pháp đặt tên là Grand Palais (Cung điện lớn), do kiến trúc sư Adolphe Bussy thiết kế và khánh thành vào ngày 26/2/1902, với sự hiện diện của vua Thành Thái và Toàn quyền Paul Doumer. Lễ khánh thành Grand Palais cũng đồng thời là lễ khai mạc Cuộc đấu xảo Quốc tế, diễn ra từ tháng 11/1902 đến tháng 2/1903, thu hút sự chú ý của đông đảo người dân và giới quan chức. Sự kiện này không chỉ thể hiện tham vọng của chính quyền Pháp trong việc quảng bá hình ảnh về một “nước mẹ bảo hộ” văn minh, hiện đại, mà còn là minh chứng rõ nét cho nỗ lực khai thác tiềm năng kinh tế, văn hóa của vùng đất thuộc địa.
Toàn cảnh khu Đấu xảo năm 1902. Ảnh tư liệu
Người dân Hà Nội đi xem Đấu xảo năm 1902. Ảnh: J. Antonio
Sau cuộc đấu xảo, Grand Palais được đổi tên thành Bảo tàng Maurice Long, theo tên của Toàn quyền Đông Dương đương nhiệm (1920-1923). Bảo tàng này là nơi trưng bày các hiện vật, sản phẩm kinh tế, văn hóa của Đông Dương, trở thành bảo tàng kinh tế đầu tiên và lớn nhất của Liên bang Đông Dương thời bấy giờ. Năm 1938, Bảo tàng Nhân học (Musée de l’Homme) được xây dựng bên cạnh Bảo tàng Maurice Long, càng khẳng định vị thế của khu vực này như một trung tâm văn hóa, khoa học của Hà Nội.
Bảo tàng Maurice Long năm 1931 nhìn từ trên cao. Ảnh tư liệu
Bảo tàng Maurice Long khoảng 1902-1925. Ảnh: Pierre Dieulefils
Số phận của “Cung điện lớn” gắn liền với những biến động lịch sử đầy thăng trầm của dân tộc. Trong thời kỳ Nhật chiếm đóng Việt Nam (1940-1945), công trình này bị biến thành căn cứ quân sự, kho chứa vũ khí. Đến cuối Chiến tranh thế giới thứ hai, Grand Palais bị phá hủy nặng nề bởi các cuộc không kích của Mỹ.
Sau khi hòa bình lập lại, hai bức tượng sư tử bằng đồng – di tích cuối cùng của công trình kiến trúc một thời – được chuyển về đặt tại Liên đoàn Xiếc Việt Nam trong khuôn viên Công viên Thống Nhất, như một lời nhắc nhớ về một thời kỳ lịch sử đã qua.
Năm 1978, trên nền đất cũ của Nhà Đấu Xảo, công trình Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt – Xô được khởi công xây dựng và hoàn thành vào tháng 9 năm 1985. Sự kiện này đánh dấu một bước ngoặt mới, thay thế di sản của quá khứ bằng một công trình văn hóa hiện đại, biểu tượng cho tình hữu nghị giữa Việt Nam và Liên Xô. Dù vậy, dấu ấn của Nhà Đấu Xảo, của Grand Palais, vẫn còn đó, in đậm trong ký ức của những người con Hà Nội, như một minh chứng hùng hồn cho dòng chảy lịch sử không ngừng nghỉ của mảnh đất kinh kỳ.
