Bài viết này hé lộ câu chuyện về cuộc di cư của người Hoa đến Việt Nam vào cuối thế kỷ 17, đặt nền móng cho sự ra đời và phát triển của Chợ Lớn – một trong những khu phố người Hoa lớn nhất thế giới. Hành trình này không chỉ là bức tranh về sự thích nghi và hòa nhập, mà còn chứa đựng những biến động lịch sử, khắc họa mối quan hệ phức tạp nhưng đầy sức sống giữa cộng đồng người Hoa và chính quyền Việt Nam trước thời kỳ Pháp thuộc.
Bước Chân Khai Hoang Và Những Dòng Chảy Hội Nhập
Năm 1679, dấu mốc quan trọng mở ra trang sử mới cho cộng đồng người Hoa trên đất Việt. Bốn vị tướng nhà Minh, sau khi không khuất phục nhà Thanh, đã dẫn dắt hơn 3.000 người và 50 chiếc thuyền từ Quảng Đông đến xin tị nạn tại hai cửa biển của Việt Nam. Chúa Nguyễn Phúc Tần, sau khi cân nhắc lời tấu trình của triều thần, đã cho phép họ vào khai khẩn vùng đất phía Nam. Quyết định này không chỉ thể hiện tinh thần nhân đạo, mà còn cho thấy tầm nhìn chiến lược của vị chúa Nguyễn trong việc tạo dựng vùng đất mới phồn vinh.
Đình Tân Lân tại Biên Hòa, nơi ghi dấu ấn định cư đầu tiên của nhóm Trần Thượng Xuyên ở Đồng Nai. Ảnh: Bùi Thụy Đào Nguyên
Hành trình của những người con xa xứ bắt đầu bằng những bước chân khai hoang đầy gian khó. Trần Thượng Xuyên và đoàn người của mình đến Trấn Biên (Biên Hòa ngày nay), biến vùng đất Đồng Nai hoang sơ thành những cánh đồng lúa xanh tươi. Dương Ngạn Địch chọn Phan Trấn (Gia Định) làm nơi định cư, biến nơi đây thành một thương cảng sầm uất.
Bên cạnh những nỗ lực hòa nhập và phát triển kinh tế, biến cố lịch sử cũng ghi dấu ấn của người Hoa trên mảnh đất hình chữ S. Năm 1688, Hoàng Tiến – một vị tướng trong đoàn người di cư – đã chiếm giữ đất Phan Trấn và phát động cuộc chiến chinh phạt Campuchia. Hành động này gây ra những hậu quả nặng nề, khiến ông bỏ mạng nơi chiến trường và quân Khmer tràn sang miền Đông Nam Bộ.
Trước tình hình đó, Trần Thượng Xuyên đã dũng cảm đứng lên lãnh đạo cộng đồng người Hoa chống trả quân xâm lược, góp phần bảo vệ vùng đất mới khai hoang. Hành động này thể hiện lòng biết ơn của người Hoa đối với chính quyền và người dân địa phương, đồng thời khẳng định vị thế của họ trong xã hội đương thời.
Dòng kênh Tàu Hủ uốn lượn qua thành phố Chợ Lớn năm 1866. Ảnh: Emile Gsell
Biến Động Lịch Sử Và Sự Kiên Cường Vươn Lên
Năm 1778, cuộc chiến tranh Tây Sơn nổ ra, gây nên những biến động lớn trong lịch sử Việt Nam và ảnh hưởng sâu sắc đến cộng đồng người Hoa. Trước sức mạnh của quân Tây Sơn, người Hoa ở Trấn Biên đã phải di tản về Phan Trấn, nơi đây trở thành điểm đến của những con người tha phương, cùng chung khát vọng sinh tồn và xây dựng cuộc sống mới. Sự kiện này đã đặt nền móng cho sự ra đời của Chợ Lớn.
Nghi lễ tôn giáo linh thiêng diễn ra trong một ngôi chùa cổ kính ở Chợ Lớn năm 1866. Ảnh: Emile Gsell
Tuy nhiên, sóng gió lịch sử vẫn chưa dừng lại ở đó. Năm 1782, quân Tây Sơn tấn công và chiếm được Chợ Lớn. Để trả thù sự ủng hộ của người Hoa đối với quân Nguyễn, một cuộc thảm sát đẫm máu đã diễn ra, cướp đi sinh mạng của hơn 10.000 người. Biến cố này là một vết thương lòng khó phai mờ trong ký ức của cộng đồng người Hoa, đồng thời là minh chứng cho những mất mát to lớn mà chiến tranh gây ra cho con người.
Tuy nhiên, vượt qua những mất mát đau thương, người Hoa vẫn kiên cường bám trụ và xây dựng lại cuộc sống từ đống tro tàn. Sau khi Nguyễn Ánh lên ngôi, lấy hiệu là Gia Long, ông đã chọn Sài Gòn làm kinh đô và tạo điều kiện cho Chợ Lớn phục hồi. Nhờ chính sách cởi mở và những làn sóng di cư mới, Chợ Lớn dần lấy lại vị thế trung tâm thương mại sầm uất bậc nhất Nam Bộ.
Hình ảnh thương gia người Hoa ở Sài Gòn, phác họa nét sinh hoạt thường nhật của cộng đồng người Hoa. Tranh vẽ bởi Pierre Fritel trong cuốn sách “Voyage en Cochinchine” của Albert Morice, xuất bản năm 1872
Hòa Nhập Văn Hóa Và Những Nỗ Lực Đồng Hóa Của Nhà Nguyễn
Sự tồn tại của một cộng đồng người Hoa đông đảo và gắn kết trên lãnh thổ Việt Nam đặt ra cho chính quyền nhà Nguyễn bài toán về quản lý và hòa nhập văn hóa. Giải pháp được đưa ra là cho phép người Hoa tự quản thông qua các bang hội – một hình thức tổ chức dựa trên nguyên tắc địa phương và ngôn ngữ. Điều này không chỉ giúp nhà nước dễ dàng quản lý, mà còn tạo điều kiện cho người Hoa gìn giữ bản sắc văn hóa và phát huy tinh thần tương trợ lẫn nhau.
Chợ Lớn năm 1925, nhộn nhịp dòng người mua bán, phản ánh sự phát triển kinh tế sôi động. Nguồn: Flickr manhhai
Dưới triều Gia Long, người Hoa nhận được nhiều ưu đãi, thậm chí có người còn được phong chức tước cao trong triều đình. Tuy nhiên, sang thời Minh Mạng, chính sách đối với người Hoa có phần siết chặt hơn. Các sắc thuế mới được ban hành, chế độ quân dịch cũng được áp dụng cho người Minh Hương (con cháu của người Hoa sinh ra tại Việt Nam). Những thay đổi này cho thấy nỗ lực của nhà Nguyễn trong việc đồng hóa người Hoa vào xã hội Việt Nam, đồng thời khẳng định chủ quyền quốc gia trên mọi lãnh thổ.
Chợ Lớn năm 1931, góc nhìn cận cảnh về kiến trúc và nhịp sống của cư dân nơi đây. Nguồn: Flickr manhhai
Kết Luận: Dấu Ấn Vững Bền
Câu chuyện về sự hình thành và phát triển của Chợ Lớn là minh chứng rõ nét cho khả năng thích nghi, sự kiên cường và tinh thần vươn lên của cộng đồng người Hoa trên mảnh đất mới. Từ những bước chân khai hoang đầy gian khó, họ đã tạo dựng một trung tâm kinh tế sầm uất, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa đa sắc màu của dân tộc Việt Nam. Hơn thế nữa, hành trình này còn chứa đựng những bài học quý giá về sự giao thoa văn hóa, về chính sách quản lý cộng đồng người nhập cư và khát vọng xây dựng đất nước phồn vinh của các thế hệ lãnh đạo Việt Nam.
