Cuộc chiến tranh giữa Chad và Libya, kéo dài gần ba thập kỷ (1965-1987), đã ghi dấu ấn đậm nét trên sa mạc Sahara khô cằn. Trong đó, trận Ouadi Doum vào tháng 3 năm 1987 được xem là dấu chấm hết cho cuộc chiến dai dẳng này. Trận đánh này không chỉ đánh dấu sự sụp đổ của pháo đài cuối cùng của Libya trên đất Chad, mà còn là biểu tượng cho tinh thần quật cường của người Chad và sự hỗ trợ hiệu quả từ Pháp. Chiến thắng này đã được báo chí châu Phi và khối Pháp ngữ ví von như “Điện Biên Phủ sa mạc”, một sự so sánh đầy ý nghĩa với chiến thắng lịch sử của Việt Nam trước Pháp năm 1954.
Cộng hòa Chad, một quốc gia nằm giữa sa mạc Sahara, bị chia cắt bởi địa hình và tôn giáo. Miền Bắc khô cằn là nơi sinh sống của người Hồi giáo, trong khi miền Nam phì nhiêu hơn là lãnh địa của người Thiên Chúa giáo. Sự khác biệt này đã trở thành mầm mống cho những xung đột kéo dài. Sau khi giành độc lập từ Pháp đầu những năm 1960, Chad trở thành mục tiêu tranh giành ảnh hưởng giữa các cường quốc phương Tây và Arab. Cuộc nội chiến bùng nổ năm 1965, với phe Hồi giáo miền Bắc được Libya hậu thuẫn chống lại chính phủ miền Nam đóng đô tại N’Djamena.
Năm 1975, tướng Félix Malloum lên nắm quyền sau một cuộc đảo chính, nỗ lực hòa giải và thành lập chính phủ đoàn kết dân tộc. Tuy nhiên, nỗ lực này nhanh chóng thất bại khi phe Hồi giáo bội ước và nắm quyền kiểm soát đất nước vào năm 1979. Nhưng hòa bình vẫn chưa đến với Chad. Năm 1978, Muammar Gaddafi của Libya, với tham vọng bành trướng ảnh hưởng, đã đưa quân chiếm đóng miền Bắc Chad, lập nên “dải Aouzou” rộng 140.000 km2. Sự chiếm đóng này leo thang trong những năm sau, lên đến hơn nửa triệu km2, cùng với sự hỗ trợ của Libya cho phe nổi dậy chống chính phủ Chad.
Vị trí Cộng hòa Chad trên bản đồ thế giới, thể hiện rõ vị trí địa lý giữa sa mạc Sahara rộng lớn.
Tổng thống Hissène Habré của Chad, trước đó từng được Libya hậu thuẫn, nay phải quay sang chống lại chính Libya để bảo vệ đất nước. Trước sức mạnh áp đảo của Libya, Chad đã cầu viện Pháp theo hiệp ước quốc phòng. Pháp can thiệp, giúp chính phủ Chad đứng vững, nhưng không đẩy lui hoàn toàn quân Libya do những lợi ích kinh tế từ hợp đồng dầu mỏ và vũ khí với Libya. Năm 1984, Pháp làm trung gian cho một thỏa thuận ngừng bắn, chia Chad thành hai khu vực dọc theo vĩ tuyến 16.
Tổng thống Hissène Habré, người lãnh đạo Chad trong cuộc chiến chống lại sự xâm lược của Libya.
Tuy nhiên, hiệp định này chỉ tồn tại trong thời gian ngắn. Năm 1986, Libya tiếp tục tấn công, vi phạm thỏa thuận. Pháp phản ứng bằng việc tăng cường hỗ trợ không quân cho Chad từ các nước láng giềng. Sự hỗ trợ này giúp Chad dần đẩy lùi Libya, nhưng pháo đài Ouadi Doum vẫn là một thách thức lớn.
Pháo đài bất khả xâm phạm Ouadi Doum
Đầu năm 1987, Libya vẫn duy trì lực lượng đáng kể tại Chad, khoảng 20.000-30.000 quân, với 8.000 quân đóng tại Ouadi Doum. Căn cứ này được trang bị vũ khí hiện đại do Liên Xô viện trợ, bao gồm máy bay ném bom Tu-22, xe tăng, máy bay chiến đấu, trực thăng, và hệ thống radar dày đặc. Địa hình hiểm trở, cùng với hệ thống mìn dày đặc, khiến Ouadi Doum được xem là “bất khả xâm phạm”. Tướng Khalifa Haftar, Tổng tham mưu trưởng quân đội Libya, được cử đến Ouadi Doum để chỉ huy phòng thủ.
Bản đồ bố trí lực lượng tại Chad năm 1984, cho thấy vĩ tuyến 16 là ranh giới phân chia khu vực do Libya chiếm đóng và khu vực do chính phủ Chad kiểm soát.
Ngược lại, quân đội Chad chỉ có khoảng 4.000 lính chính quy, thiếu thốn trang bị. Để bù đắp, họ phải tổng động viên thiếu niên và trưng dụng xe bán tải Toyota do Pháp viện trợ, biến chúng thành những “xe bọc thép” tự chế. Sự sáng tạo này đã mở ra một chiến thuật mới: “chiến tranh Toyota”.
Chiến tranh Toyota và trận Faya-Largeau
Với những chiếc Toyota được trang bị súng máy và vũ khí chống tăng, quân Chad đã tận dụng ưu thế cơ động trên địa hình sa mạc. Họ áp dụng chiến thuật đánh nhanh, rút gọn, chia cắt và tiêu diệt từng bộ phận quân Libya. Cuối năm 1986, quân Libya rút lui về vĩ tuyến 19, tập trung phòng thủ tại Ouadi Doum. Faya-Largeau, thành phố lớn nhất miền Bắc Chad, trở thành cửa ngõ quan trọng dẫn đến Ouadi Doum.
Ngày 2/1/1987, quân Chad bất ngờ tấn công Faya-Largeau, nơi chỉ có 1.200 lính Libya đóng giữ. Trận chiến diễn ra chớp nhoáng, kết thúc bằng chiến thắng vang dội cho Chad. Hàng trăm lính Libya bị tiêu diệt, hàng chục xe tăng và xe bọc thép bị phá hủy. Chiến thắng này mở đường cho Chad tiến đánh Ouadi Doum.
Bản đồ thể hiện vị trí chiến lược của Ouadi Doum và Faya-Largeau, cửa ngõ quan trọng dẫn đến pháo đài Libya.
Cuộc tấn công vào Ouadi Doum
Sau chiến thắng tại Faya-Largeau, quân Chad tạm dừng tấn công để củng cố lực lượng và chuẩn bị cho trận đánh quyết định. Pháp tiếp tục hỗ trợ huấn luyện, vũ khí và thông tin tình báo. Trong khi đó, nội bộ Libya xảy ra chia rẽ giữa Gaddafi và tướng Haftar, làm suy yếu tinh thần quân đội.
Từ ngày 3/3 đến 18/3/1987, không quân Pháp liên tục oanh tạc Ouadi Doum, gây thiệt hại nặng nề và làm suy yếu đáng kể lực lượng phòng thủ. Ngày 20/3, quân Chad tấn công Ouadi Doum. Ngày 21/3, lính dù Chad được thả xuống giữa căn cứ, chiếm giữ các vị trí quan trọng. Ngày 22/3, Ouadi Doum hoàn toàn thất thủ. Tướng Haftar và bộ chỉ huy Libya bị bắt.
Hình ảnh chụp từ trên không cho thấy không quân Pháp đang oanh tạc đường băng tại căn cứ Ouadi Doum.
Kết cục và di sản
Trận Ouadi Doum kết thúc với chiến thắng quyết định của Chad. Hàng nghìn lính Libya thương vong, bị bắt hoặc đào ngũ. Vũ khí hiện đại của Libya rơi vào tay Chad và sau đó được chuyển giao cho Mỹ và châu Âu nghiên cứu. Chiến thắng này đánh dấu sự kết thúc của cuộc chiến tranh Chad-Libya, khẳng định chủ quyền của Chad và là biểu tượng cho sức mạnh của sự đoàn kết và chiến thuật linh hoạt. “Điện Biên Phủ sa mạc” đã trở thành một dấu mốc quan trọng trong lịch sử châu Phi.
Bộ chỉ huy quân đội Libya, bao gồm cả tướng Khalifa Haftar (thứ tư từ trái sang, hàng đầu), bị bắt làm tù binh sau sự sụp đổ của Ouadi Doum.
Tài liệu tham khảo
- Pollack, Kenneth M. Arabs at War: Military Effectiveness 1948-1991. University of Nebraska Press, 2002.
