Cuộc đời và sự nghiệp của Đỗ Thúc Tĩnh, một vị quan thanh liêm và tận tụy dưới triều Nguyễn, là một câu chuyện đầy cảm hứng về lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm và sự cống hiến không mệt mỏi cho dân tộc. Từ một cậu bé sinh ra tại làng La Châu, tổng Phước Tường Thượng, huyện Hòa Vang, tỉnh Quảng Nam (nay là thôn La Châu, xã Hòa Khương, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng) vào năm Mậu Dần (1818), Đỗ Thúc Tĩnh, tên thuở nhỏ là Đỗ Như Chương, đã vươn lên trở thành một vị quan được kính trọng nhờ tài năng và đức độ.
Nội dung
Hành Trình Khoa Cử và Quan Lộ
Năm Bính Ngọ (1846), ông đỗ Cử nhân và hai năm sau, vào khoa Mậu Thân (1848), ông đỗ Tiến sĩ. Sự kiện này được cụ Phạm Phú Thứ, một danh sĩ đương thời, ca ngợi bằng câu đối: “Vân trình giá ẩn liên song tiệp / Quỳnh uyển xuân thâm phổ bát tiên” (Đường mây xe dấu, hai lần thắng / Vườn ngọc xuân sâu, ghi bát tiên). Sau khi đỗ đạt, ông được bổ nhiệm làm Tri phủ Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Tang mẹ xong, ông được điều chuyển làm Tri phủ Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa năm 1853. Phủ Diên Khánh khi đó bao gồm một vùng đất rộng lớn, nay là thành phố Nha Trang (trừ xã Vĩnh Lương), huyện Diên Khánh, huyện Cam Lâm và thị xã Cam Ranh. Trên cương vị này, ông kiêm nhiệm cả việc quản lý huyện Phước Điền và Vĩnh Xương.
Chiêu Dân Lập Ấp, An Dân Trị Loạn
Khánh Hòa thời bấy giờ nổi tiếng với nạn hổ dữ hoành hành, khiến dân chúng ly tán, ruộng đồng bỏ hoang. Thấu hiểu nỗi khổ của người dân, Đỗ Thúc Tĩnh ngay khi nhậm chức đã bắt tay vào việc chiêu mộ dân xiêu tán, khuyến khích khẩn hoang, phục hồi sản xuất. Ông còn quan tâm đến cả việc an cư lạc nghiệp cho đồng bào dân tộc thiểu số, tạo điều kiện cho họ khai khẩn đất đai, hòa nhập với cộng đồng.
Từ đường tộc Đỗ ở làng La Châu, nơi lưu giữ những dấu ấn về cuộc đời và sự nghiệp của Đỗ Thúc Tĩnh.
Công việc gian nan nhưng đầy ý nghĩa này đã được triều đình ghi nhận. Năm 1854, dù được thăng Ngự sử đạo Định-An, nhưng do dân chúng Diên Khánh xin giữ lại, vua Tự Đức đã chuẩn cho ông giữ chức Thị độc kiêm Tri phủ Diên Khánh để tiếp tục hoàn thành tâm nguyện.
Năm 1855, ông lập thêm bốn thôn mới từ những vùng đất hoang do nạn hổ gây ra. Ông cũng tạo điều kiện cho người Chiêm (Chàm) khai khẩn đất hoang và nộp thuế theo luật lệ của người Chàm. Những nỗ lực không ngừng nghỉ của ông đã mang lại kết quả đáng khích lệ. Đến năm 1858, ông đã chiêu mộ được 143 người dân, khai khẩn 242 mẫu ruộng, lập nên ba thôn mới.
Không chỉ chú trọng đến việc phát triển kinh tế, Đỗ Thúc Tĩnh còn khuyến khích việc làm từ thiện, giúp đỡ người nghèo. Bia “Ngọc Toản thôn bi ký” ở đình làng Ngọc Hội (nay thuộc phường Ngọc Hiệp, thành phố Nha Trang) do ông cho khắc năm 1860 là minh chứng rõ nét cho việc này. Bia đá ghi lại công đức của bà Nguyễn Thị Hiếu, người đã bỏ tiền xây dựng đình làng, chùa chiền, cầu cống, chợ búa và giúp đỡ người nghèo.
Bia “Ngọc Toản thôn bi ký” tại miếu Tiền hiền làng Ngọc Hội, ghi lại công đức của bà Nguyễn Thị Hiếu và sự quan tâm của Đỗ Thúc Tĩnh đến việc khuyến khích từ thiện.
Chấn Hưng Nho Học, Bồi Thực Danh Giáo
Nhận thấy tầm quan trọng của giáo dục, Đỗ Thúc Tĩnh đã dồn tâm sức cho việc xây dựng Văn chỉ huyện Phước Điền. Với kiến thức uyên thâm và am hiểu về phong thủy, ông đã chủ trì việc di dời và xây dựng lại Văn chỉ này khang trang hơn vào năm 1854. Công trình này hoàn thành sau 7 năm, đến năm 1858 thì được khắc bia ghi nhớ công lao của những người đóng góp. Văn chỉ này sau đó được di dời lên Gò Sòng và đến năm 1959 thì chuyển về địa điểm hiện nay, thuộc Tổ dân phố Phú Lộc Tây 1, thị trấn Diên Khánh và được đổi tên thành Văn miếu Diên Khánh.
Nội dung bia “Ngọc Toản thôn bi ký” bằng chữ Hán, cung cấp thông tin quý giá về bối cảnh lịch sử và xã hội đương thời.
Được Lòng Dân, Tín Nhiệm của Vua
Với những cống hiến to lớn cho đất nước và nhân dân, Đỗ Thúc Tĩnh được vua Tự Đức khen ngợi là người thanh liêm, được việc, hơn cả trong đám phủ huyện. Ông còn được dân chúng yêu mến gọi là “Đỗ phụ” – người cha của họ Đỗ, tương tự như Đỗ Dụ thời nhà Tấn bên Trung Quốc. Bia đá tại Văn miếu Diên Khánh cũng ca ngợi ông là người cần, cán, công, liêm, được quan dân tín nhiệm, ái mộ. Cụ Phạm Phú Thứ cũng đánh giá cao tài năng và đức độ của ông, cho rằng ông là bậc chăn dân tối ưu.
Hy Sinh vì Nước, Tiếc Thương Vô Hạn
Năm 1861, khi Nam Kỳ bị thực dân Pháp xâm lược, Đỗ Thúc Tĩnh đã tình nguyện vào Nam để phủ dụ tướng sĩ, chiêu mộ binh dân, mưu tính việc giành lại đất đai đã mất. Ông được vua Tự Đức phong làm Khâm phái quân vụ. Năm 1862, khi đang làm nhiệm vụ, ông đột ngột qua đời ở tuổi 45. Sự ra đi của ông khiến vua quan và dân chúng vô cùng thương tiếc. Vua Tự Đức đã truy tặng ông hàm Tuần phủ Định Tường, cấp tuất hậu hĩnh và ban tặng gấm vóc, lụa là, bạc trắng để tưởng nhớ công ơn.
Nội dung mặt trước bia đá tại Văn miếu Diên Khánh, ca ngợi công đức của Đỗ Thúc Tĩnh.
Đỗ Thúc Tĩnh hay Đỗ Thúc Tịnh?
Mặc dù các sử liệu chính thống đều ghi tên ông là Đỗ Thúc Tĩnh, nhưng ở Quảng Nam – Đà Nẵng, tên ông lại được đọc là Đỗ Thúc Tịnh. Theo chữ Hán, tên ông viết với chữ “Tĩnh” (靜), và theo âm Hán Việt phải đọc là Tĩnh chứ không phải Tịnh. Do đó, tên chính xác của ông là Đỗ Thúc Tĩnh.
Kết Luận
Cuộc đời của Đỗ Thúc Tĩnh, tuy ngắn ngủi nhưng đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Việt Nam. Ông là tấm gương sáng về một vị quan thanh liêm, tận tụy, hết lòng vì dân vì nước. Tinh thần yêu nước, ý chí kiên cường và sự hy sinh cao cả của ông là bài học quý giá cho các thế hệ mai sau.
Nhà bia tại Văn miếu Diên Khánh, nơi lưu giữ bia đá ghi lại công lao của Đỗ Thúc Tĩnh.
Nhà bia tại mộ cụ Đỗ Thúc Tĩnh.
Tài liệu tham khảo:
- Phạm Phú Thứ, Giá viên toàn tập.
- Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí.
- Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục.
- Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam liệt truyện.
- Cao Xuân Dục, Quốc triều khoa bảng lục.
- Hòa Vang huyện chí.
