Bước vào thế kỷ XX, văn học Việt Nam chứng kiến một bước chuyển mình mạnh mẽ với sự ra đời của chữ Quốc ngữ và làn sóng hiện đại hóa. Giữa dòng chảy văn chương ấy, tiểu thuyết lịch sử đã xuất hiện như một nhánh sông độc đáo, góp phần tạo nên diện mạo phong phú cho văn học nước nhà. Gần một thế kỷ trôi qua, dòng chảy ấy vẫn không ngừng cuộn trào, mang đến cho độc giả những trang viết đầy lôi cuốn về một thời đại đã qua, đồng thời cũng là nơi ký thác những suy tư về văn hóa, con người và lịch sử Việt Nam.
Văn & Sử: Hai Dòng Sông Giao Thoa
Sự xuất hiện của tiểu thuyết lịch sử ngay từ thuở ban đầu đã làm dấy lên những tranh luận về mối quan hệ giữa văn chương và lịch sử. Liệu văn chương, với đặc trưng hư cấu, có thể phản ánh lịch sử một cách chân thực? Còn lịch sử, vốn được xem là khách quan, liệu có bị bóp méo bởi góc nhìn chủ quan của người viết?
Thực tế, cả văn chương và lịch sử đều là sản phẩm của con người, mang dấu ấn của thời đại và góc nhìn cá nhân. Lịch sử, dù được xây dựng từ những sự kiện có thật, nhưng quá trình lựa chọn, sắp xếp và diễn giải sự kiện ấy lại phụ thuộc vào quan điểm của người viết. Ngay cả các sử gia uyên bác như Lê Văn Hưu, Ngô Sĩ Liên, Phan Thanh Giản đều không tránh khỏi những hạn chế về mặt thời đại và lập trường.
Tiểu thuyết lịch sử, tuy dựa trên bối cảnh lịch sử có thật, nhưng các tác giả được tự do hư cấu, tô điểm cho nhân vật, tình tiết thêm phần sinh động. Nhờ đó, tiểu thuyết lịch sử không chỉ đơn thuần là bản sao của quá khứ mà còn là tiếng lòng của người viết về thời đại, là nơi gửi gắm những thông điệp về văn hóa, con người và lịch sử.
Hành Trình Gần Một Thế Kỷ Của Tiểu Thuyết Lịch Sử Việt Nam
Từ những tác phẩm đầu tiên như Phan Yên Ngoại Sử Tiết Phụ Gian Truân (Trương Duy Toản, 1910), Oán Hồng Quần (Mộng Huê Lầu, 1920) đến nay, tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển với những phong cách nghệ thuật đặc trưng.
Giai đoạn đầu thế kỷ XX, các tác giả chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của lối viết chương hồi, biền ngẫu. Các tác phẩm thường mang đậm tinh thần dân tộc, đề cao lòng yêu nước, tinh thần anh hùng nghĩa hiệp.
Đến những năm 1930-1940, tiểu thuyết lịch sử chuyển hướng sang khuynh hướng lãng mạn hóa với những cái tên tiêu biểu như Khái Hưng, Lan Khai. Các tác phẩm thời kỳ này chú trọng khai thác yếu tố tâm lý, tình cảm, lãng mạn hóa nhân vật và sự kiện lịch sử.
Sau 1975, dòng chảy tiểu thuyết lịch sử tiếp tục phát triển với những tìm tòi mới về nội dung và hình thức. Bên cạnh những tác phẩm mang hơi thở sử thi, ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng, xuất hiện nhiều sáng tác đi sâu vào số phận cá nhân, phản ánh những góc khuất của lịch sử.
Đặc biệt, những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI chứng kiến sự lên ngôi của tiểu thuyết lịch sử với những cái tên như Nguyễn Huy Thiệp, Trần Vũ, Trần Long Hồ, Hồ Minh Dũng… Các tác giả thế hệ này đã mạnh dạn đưa vào tác phẩm những góc nhìn mới, phản biện, thậm chí là đả phá những huyền thoại lịch sử đã được kiến tạo từ trước.
Hai Dấu Ấn: Sông Côn Mùa Lũ và Gió Lửa
Giữa rừng hoa tiểu thuyết lịch sử, Sông Côn Mùa Lũ (Nguyễn Mộng Giác) và Gió Lửa (Nam Dao) nổi lên như hai tác phẩm tiêu biểu, mang đến cho người đọc cái nhìn đa chiều về lịch sử và con người Việt Nam.
Sông Côn Mùa Lũ, với hơn 2000 trang sách, là bản anh hùng ca về Nguyễn Huệ – người anh hùng áo vải, nhà quân sự tài ba đã lãnh đạo phong trào Tây Sơn làm nên chiến thắng lịch sử oanh liệt. Qua ngòi bút Nguyễn Mộng Giác, chân dung Nguyễn Huệ hiện lên đa chiều, đầy mâu thuẫn. Ông vừa là vị tướng tài ba, đầy bản lĩnh, vừa là con người giàu lòng trắc ẩn, luôn day dứt giữa lý tưởng và tình cảm.
Khác với Nguyễn Mộng Giác, Nam Dao trong Gió Lửa lại tập trung khai thác những góc khuất của lịch sử, phơi bày
bức tranh u ám về một thời kỳ loạn lạc, đầy biến động với những cuộc tranh giành quyền lực đẫm máu. Qua số phận bi kịch của các nhân vật, Nam Dao muốn gửi gắm thông điệp về bản chất tàn khốc của chiến tranh, về những ám ảnh của lịch sử đối với hiện tại và tương lai.
Tiểu Thuyết Lịch Sử: Hành Trình Tìm Về Cội Nguồn Văn Hóa
Tiểu thuyết lịch sử, tuy không phải là lịch sử, nhưng lại có sức mạnh kỳ lạ trong việc khơi gợi tình yêu lịch sử, khơi dậy niềm tự hào dân tộc. Qua những trang viết sống động, độc giả được trở về với quá khứ hào hùng, được sống lại trong không khí oai hùng của cha ông, từ đó thêm yêu mến và trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống.
Hơn thế nữa, tiểu thuyết lịch sử còn là tiếng lòng của người viết về hiện tại, là nơi ký thác những trăn trở về con người, về văn hóa, về vận mệnh dân tộc. Qua những trang viết về quá khứ, các tác giả muốn gửi gắm thông điệp về những bài học lịch sử, về những giá trị nhân văn vượt thời gian.
Dòng chảy tiểu thuyết lịch sử Việt Nam, với gần một thế kỷ hình thành và phát triển, đã và đang khẳng định vị thế quan trọng của mình trong lòng độc giả. Tin rằng, trong tương lai, dòng chảy ấy sẽ tiếp tục cuộn trào, mang đến cho văn học nước nhà những tác phẩm giá trị, góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
