Năm 1936, Jean Despujols, một họa sĩ người Pháp, đặt chân đến Đông Dương với sứ mệnh đặc biệt: ghi lại hình ảnh về vùng đất xa xôi này. Hành trình hai năm rong ruổi qua ba nước Việt Nam, Campuchia và Lào đã để lại cho ông kho tàng hơn 300 bức phác họa và tranh vẽ, lột tả một Đông Dương vừa hùng vĩ, kỳ bí, vừa thanh bình, nên thơ.
Despujols không ngại khó khăn, tìm đến những vùng đất hẻo lánh nhất. Từ đồng bằng Campuchia, ông băng qua những ngọn đồi trập trùng của Lào, rồi đặt chân đến đỉnh núi phía Bắc Việt Nam, nơi sinh sống của đồng bào dân tộc với trang phục rực rỡ sắc màu. Ông kết thân với các tù trưởng, hòa mình vào cuộc sống của người dân bản địa. Ông đối mặt với thiên nhiên khắc nghiệt, vượt qua những cơn bão biển dữ dội, lênh đênh trên dòng Cửu Long và Nam Te (Nậm Tè) hung dữ.
Tranh của Despujols không chỉ là bức panorama về cảnh sắc thiên nhiên Đông Dương, mà còn là cuốn nhật ký bằng hình ảnh về con người nơi đây. Những nét vẽ tinh tế của ông đã thổi hồn vào từng bức chân dung, từ vũ nữ Apsara uyển chuyển trong đền Angkor đến cô gái Mông kiên cường trước gió lạnh vùng cao.
Kiệt Tác Từ Angkor Vĩ Ngạn
Chuyến du hành của Despujols bắt đầu từ Angkor, kinh đô huy hoàng một thời của đế chế Khmer. Nơi đây, giữa những tàn tích rêu phong, ông say sưa ghi lại vẻ đẹp siêu thực của Angkor Wat, những ngọn tháp vươn cao như chạm tới thiên đường. Ông khắc họa vũ điệu Apsara huyền thoại, tái hiện lại một thời kỳ lịch sử huy hoàng.
Angkor đổ nát tái tạo các điệu múa của các vũ công Apsarases, các thiếu nữ hợp xướng của các vị thần Ấn Độ giáo
Những ngọn tháp vươn cao và những kỳ quan điêu khắc của Ankor Wat bị bỏ phế cho đến khi người Pháp tìm thấy chúng
Tuy nhiên, ẩn sau vẻ đẹp tráng lệ ấy là sự hoang phế của thời gian. Những ngôi đền đổ nát, tiếng hổ gầm vang vọng, như lời gợi nhắc về một đế chế đã lụi tàn.
Các vị thần không còn nữa, con hổ chiếm lĩnh ngôi đền. Con hổ không phải là mẫu vẽ, tiếng gầm của nó khiến họa sĩ phải ôm đồ nghề bỏ chạy.
Vẻ Đẹp Đối Lập Của Con Người Đông Dương
Rời Angkor, Despujols tiếp tục hành trình khám phá con người Đông Dương. Ông say mê ghi lại nét đẹp khác biệt của từng vùng miền, từ vũ nữ Campuchia duyên dáng đến cô gái Mông khỏe khoắn trong trang phục truyền thống.
Tranh bên trái: Thiếu nữ Campuchia, một vũ công tại Angkor Wat trong mùa đông, thuộc vũ đoàn hoàng gia ở Phnompenh do mẹ nuôi của cô, một vị công chúa, đứng đầu. Cô mặc trang phục ngày chủ nhật. Tranh bên phải: Cô gái Mông ăn mặc ấm áp để chống chọi với khí hậu buốt giá của ngồi làng miền núi sát biên giới Trung Hoa.
Ông còn ghi lại cuộc sống sinh hoạt thường ngày, những phong tục tập quán độc đáo của người dân. Từ giàn thiêu của nhà sư Phật giáo đến cảnh người dân làng chài chia cá cuối ngày, tranh của Despujols là bức tranh chân thực về đời sống thường nhật của người dân Đông Dương.
Các lá phướn của giàn thiêu xác trông giống như con diều, tạo ra điệu nhạc trong gió nhẹ như những chiếc đàn hạc của vị thần gió.
Ngôi đền tháp nhọn này ở Siemreap là giàn thiêu của một nhà sư Phật Giáo. Mặc dù được dựng bằng tre và giấy, nhưng nó sẽ không bị châm lửa mà lại được tháo dỡ đi.
Các nhà sư Phật Giáo khoác áo vàng khiêm tốn, hướng mặt về phía đền. Người Việt Nam ngồi xổm đang ăn cơm mua từ một người bán hàng rong. Những người Campuchia tháp tùng một vị cao tăng được khiêng trên một chiếc kiệu
Phật tử Campuchia theo phái Hinayana, hay Tiểu Thừa. Phần lớn đàn ông ở đây đều phục vụ tại các tu viện trong một phần đời của họ.
Những cây dừa đong đưa trong làn gió mùa thổi vào từ Vịnh Xiêm La
Cô bé này, bế đứa em trai nhỏ bên hông, đi theo họa sĩ khắp nơi khi ông vẽ tại làng của cô bé. Với con thuyền độc mộc nằm bên cạnh ngôi nhà mái tranh của họ, bố mẹ người Việt Nam của cô bé là dân đánh cá, giống như những người khác trong làng.
Cuối mỗi chiều, khi những người đàn ông từ biển quay về, họa sĩ nhìn thấy họ chia phần cá bắt được cho những người phụ nữ, số lượng tùy theo số trẻ con ở mỗi nhà.
Ngoài cá, dân chúng ăn dừa và gạo. Hàng dừa che khuất tầm nhìn thấy những cánh đồng lúa của họ.
Ông không né tránh những góc khuất của xã hội, khắc họa cả những bộ tộc thiểu số với phong tục dũa răng, săn hổ, sống cuộc sống hoang dã giữa đại ngàn.
Phụ nữ và đàn ông của bộ lạc Davak cắt tóc ngang trán và dũa răng cho nhọn. Là những tay săn bắn gan dạ, họ không nghĩ ngợi gì về việc đối diện với hổ, voi, và thú hoang. Người nam tô điểm mái tóc của mình với một chiếc gương “chiếu hậu”.
Bức Tranh Toàn Cảnh Về Đông Dương
Hành trình của Despujols đưa ông qua nhiều vùng đất, từ những cánh đồng lúa bát ngát đến những dòng sông hung dữ. Ông ghi lại vẻ đẹp hùng vĩ của núi rừng, sự trù phú của đồng bằng, và cả những con người bé nhỏ đang ngày ngày lao động, sinh sống.
“Dãy núi 99 ngọn” lởm chởm, “xương sống của Con rồng An Nam”, đột nhiên trồi lên từ đồng lúa phẳng như mặt bàn.
Những con trâu chậm chạp đến nỗi chúng có vẻ chỉ hơi nhúc nhích, đang cày trên những thửa ruộng ngập nước. Mấy người nông dân đang cấy mạ. Bên trái, một chiếc thuyền đang chạy trên Sông Đáy, một chi lưu của sông Hồng.
Người Lào ngược dòng nước xiết của sông Cửu Long trong một chiếc thuyền độc mộc khoét ruột có gắn động cơ. Những người đứng canh trông chừng những hòn đá lộ ra bởi luồng nước cạn.
Di Sản Từ Hành Trình Kham Phá
Tranh của Jean Despujols không chỉ đơn thuần là những tác phẩm nghệ thuật, mà còn là tư liệu quý giá về Đông Dương những năm 1930. Chúng là minh chứng cho sự đa dạng văn hóa, vẻ đẹp thiên nhiên, và tinh thần con người của vùng đất này. Qua nét vẽ tài hoa của Despujols, Đông Dương hiện lên sống động, chân thực và đầy mê hoặc.
Ruộng bậc thang bên đường lộ của Bắc Kỳ dẫn sang Trung Hoa.
Tài liệu tham khảo
- Moore, W. Robert và Williams, Maynard Owen. (1951). “Portrait of Indochina, with 30 Illustrations, 21 Paintings of Jean Despujols”. The National Geographic Magazine, April 1951, Washington D. C., các trang 461-490.
- Thư viện Nguyễn Văn Hưởng.
