Bài viết dưới đây trình bày nội dung chính yếu về Đông Dương thuộc Pháp, dựa trên một phần của tác phẩm European Settlements in the Far East (“Châu Âu thiết lập thuộc địa ở Viễn Đông”) của Smith D. Warres, xuất bản năm 1900 tại New York. Bản văn, tuy mang góc nhìn của tác giả phương Tây đương thời và có một số thiếu sót, nhưng cung cấp nhiều dữ kiện tương đối chính xác về địa lý, dân số, kinh tế, và quân sự của Việt Nam giai đoạn này.
Bối Cảnh Lịch Sử
Cuối thế kỷ 19, đế quốc Pháp đã cơ bản hoàn tất quá trình xâm lược và thiết lập bộ máy cai trị trên toàn cõi Việt Nam. Đông Dương thuộc Pháp ra đời, bao gồm 5 vùng lãnh thổ: thuộc địa Nam Kỳ và các xứ bảo hộ Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Campuchia và Lào.
Smith D. Warres viết sách trong bối cảnh này. Ấn phẩm của ông phản ánh nhận thức của phương Tây về Đông Dương thuộc Pháp như một thực thể thống nhất dưới quyền cai trị của Pháp, với sự phân chia về mặt hành chính và chính sách đối với từng vùng lãnh thổ.
Đông Dương: Một Thực Thể Thống Nhất Dưới ách Thống Trị Của Pháp
Theo Warres, đứng đầu bộ máy cai trị Đông Dương là Toàn quyền, đóng trụ sở tại Hà Nội. Cơ quan tham mưu, giúp việc cho Toàn quyền là Thượng Hội đồng Đông Dương, một tổ chức có tính chất cơ động, được triệu tập tại các thành phố quan trọng tùy theo quyết định của Toàn quyền.
Tác giả cung cấp thông tin về thành phần của Thượng Hội đồng, bao gồm đại diện của chính quyền Pháp tại Đông Dương và một số ít thành viên bản xứ. Điều này cho thấy quyền lực tối cao vẫn nằm trong tay người Pháp.
Bản đồ Đông Dương (Thư viện Quốc gia Pháp)
Warres mô tả sơ lược vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên và các sản vật chính của Đông Dương. Ông cũng đề cập đến tiềm năng khoáng sản của vùng đất này, đặc biệt là than đá, với các mỏ than lớn ở Hòn Gai, Kế Bào (Bắc Kỳ) và Đà Nẵng (Trung Kỳ).
Mỏ than Hòn Gai thời Pháp thuộc
Bắc Kỳ: Vùng Đất Màu Mỡ Dưới ách Bảo Hộ
Tác giả gọi Bắc Kỳ là vùng đất màu mỡ, sản xuất nhiều loại nông sản như gạo, mía, bông vải và nhiều loại cây trồng khác. Ông cũng đề cập đến sự hiện diện của các mỏ khoáng sản có giá trị như bạc, chì, kẽm, vàng và đồng.
Mặc dù gọi là “xứ bảo hộ” nhưng trên thực tế, Bắc Kỳ đã nằm dưới sự kiểm soát trực tiếp của Pháp. Điều này thể hiện qua việc Pháp tự do xây dựng hệ thống đường sắt, khai thác khoáng sản và kiểm soát các hoạt động kinh tế quan trọng khác tại Bắc Kỳ.
Hà Nội – Hải Phòng: Hai Trung Tâm Kinh Tế – Chính Trị Quan Trọng
Hà Nội: Vẻ Đẹp Cổ Xưa Và Dấu Ấn Thực Dân
Tác giả mô tả Hà Nội là một thành phố xinh đẹp với những dòng sông, hồ nước thơ mộng. Ông cũng không quên đề cập đến sự thay đổi của thành phố sau khi người Pháp đến: những con đường rộng rãi, những công trình kiến trúc phương Tây hiện đại mọc lên.
Khu chợ Đồng Xuân trước Tết nguyên đán 1896 (Ảnh: André Salles)
Tuy nhiên, ẩn chứa sau vẻ ngoài hào nhoáng đó là sự phân hóa rõ rệt giữa khu phố Pháp hiện đại và khu phố bản xứ. Người Pháp tập trung ở những khu vực khang trang, tiện nghi, trong khi người Việt phải sinh sống trong những khu phố chật hẹp, thiếu thốn.
Cung thể thao Quần Ngựa ở thế kỷ 19 là trường đua ngựa
Hải Phòng: Cửa Ngõ Giao Thương Quan Trọng
Hải Phòng được xem là cửa ngõ giao thương quan trọng của Bắc Kỳ, kết nối với các trung tâm kinh tế như Hà Nội, Hải Dương, Nam Định. Tác giả cũng mô tả sự phát triển của Hải Phòng với những công trình kiến trúc mới, hệ thống đường xá, bến cảng được xây dựng.
Hải Phòng xưa trên bưu thiếp của Pháp
Tương tự như Hà Nội, sự xuất hiện của người Pháp đã góp phần thay đổi diện mạo của Hải Phòng. Tuy nhiên, sự thay đổi này chỉ thực sự diễn ra ở khu vực dành riêng cho người châu Âu, còn khu vực người Việt sinh sống vẫn còn nhiều khó khăn.
Trung Kỳ – An Nam: Vùng Đất Nghèo Nàn, Lệ Thuộc
Warres mô tả Trung Kỳ là một dải đất hẹp ven biển, nằm giữa biển và núi, đất đai kém màu mỡ hơn so với Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Nền kinh tế Trung Kỳ phụ thuộc một phần vào nguồn cung cấp lương thực từ Bắc Kỳ.
Lăng Minh Mạng cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20
Huế – Đà Nẵng: Hai Gương Mặt Đối Lập
Huế: Kinh Đô Cổ Kính Trong Vòng Xoáy Lịch Sử
Huế được miêu tả là một kinh đô cổ kính với những công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm dấu ấn lịch sử. Warres đặc biệt ấn tượng với hệ thống thành quách kiên cố, được xây dựng theo kiến trúc Vauban của Pháp.
Đà Nẵng: Cảng Biển Sầm Uất Và Tiềm Năng Phát Triển
Tác giả ca ngợi Đà Nẵng là một cảng biển sầm uất với vị trí địa lý thuận lợi, là cửa ngõ giao thương quan trọng của Trung Kỳ. Sự hiện diện của người Pháp đã góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế của Đà Nẵng, biến nơi đây thành một trung tâm thương mại sôi động.
Đà Nẵng năm 1900
Nam Kỳ: Thuộc Địa Quan Trọng Nhất Của Pháp
Warres khẳng định vị thế của Nam Kỳ là thuộc địa quan trọng nhất của Pháp tại Đông Dương. Ông mô tả chi tiết điều kiện tự nhiên của vùng đất này, đặc biệt là hệ thống sông ngòi chằng chịt, thuận lợi cho giao thông đường thủy.
Sài Gòn – Chợ Lớn: Hai Nét Chấm Phá Của Sự Phồn Vinh
Sài Gòn: Hòn Ngọc Viễn Đông Dưới ách Cai Trị Của Pháp
Sài Gòn được ví như “Hòn ngọc Viễn Đông”, một đô thị sầm uất với những công trình kiến trúc đồ sộ, hệ thống giao thông hiện đại. Tuy nhiên, cũng giống như Hà Nội và Hải Phòng, sự phồn vinh của Sài Gòn chỉ tập trung ở khu vực dành cho người châu Âu.
Vũng Tàu xưa mang tên Cap St. Jacques
Cảng Sài Gòn 1866 (Ảnh: Emile Gsell)
Dinh Toàn quyền, Sài Gòn, cuối thế kỷ 19
Chợ Lớn: Vựa Lúa Của Nam Kỳ
Chợ Lớn, với vai trò là vựa lúa của Nam Kỳ, là minh chứng cho sự trù phú của vùng đất này. Warres cũng đề cập đến sự sầm uất của các hoạt động thương mại tại Chợ Lớn, với sự tham gia của cộng đồng người Hoa đông đảo.
Chợ Lớn – Rạch Bến Nghé khoảng năm 1870 (Ảnh: Emile Gsell)
Kết Luận
Bài viết của Smith D. Warres, dù mang đậm tính chất thực dân, đã phần nào khắc họa được bức tranh tổng thể về Đông Dương thuộc Pháp vào đầu thế kỷ 20.
Sự cai trị của Pháp đã tạo ra nhiều thay đổi lớn lao về mọi mặt đối với xã hội Việt Nam, từ kinh tế, chính trị đến văn hóa. Tuy nhiên, đi kèm với sự phát triển kinh tế là những bất công, o ép mà người dân bản địa phải gánh chịu dưới ách thống trị của thực dân.
Tài liệu tham khảo:
- Smith D. Warres, European Settlements in The Far East, New York: Charles Scribner’s Sons, 1900.
Phụ lục
Hình ảnh
Bài viết sử dụng hình ảnh từ bài viết gốc.
Bản đồ
Bài viết sử dụng bản đồ từ bài viết gốc.
