Năm 1907, giữa bối cảnh xã hội Việt Nam chìm trong bóng tối của chế độ thực dân phong kiến, một tia sáng le lói đã xuất hiện từ mảnh đất Hà Thành. Đó chính là sự ra đời của Đông Kinh Nghĩa Thục (ĐKNT), một ngôi trường tư thục mang trong mình sứ mệnh cao cả: “Vì nghĩa”, vì lợi ích chung của dân tộc. ĐKNT không chỉ đơn thuần là một trường học, mà còn là một phong trào yêu nước, một cuộc cách mạng văn hóa giáo dục chưa từng có tiền lệ, đặt nền móng cho sự chuyển mình của dân tộc trong hành trình tìm kiếm độc lập và tự cường.
Khởi nguồn của tinh thần duy tân
ĐKNT được thai nghén và ra đời từ tâm huyết của những nhà trí thức yêu nước Bắc Hà, tiêu biểu là Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Lê Đại, Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Tăng Bí, Nguyễn Kỳ, Dương Bá Trạc, và Vũ Hoành. Họ đều là những nhà Nho yêu nước, thấm nhuần tư tưởng duy tân từ Nhật Bản và Trung Quốc, đồng thời chịu ảnh hưởng sâu sắc từ hai nhà đại cách mạng Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh. Mô hình trường Khánh Ứng Nghĩa Thục (Keio Gijuku) của Fukuzawa Yukichi tại Tokyo đã trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ, thôi thúc họ thành lập ĐKNT, với niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh của giáo dục quốc dân trong việc kiến tạo một đất nước “quốc phú binh cường”.
Một mô hình giáo dục tiên phong
Khai giảng vào tháng 3/1907 tại Hà Nội, ĐKNT mang trong mình những đặc điểm tiên phong, khác biệt hoàn toàn so với mô hình giáo dục truyền thống đương thời. Trường không thu học phí, tài liệu được phát không, mở cửa cho mọi người bất kể tuổi tác, giới tính, trình độ. Bộ máy nhà trường được tổ chức bài bản với bốn ban: Giáo dục, Tu thư, Cổ động, và Tài chính, đảm bảo hoạt động hiệu quả và đáp ứng nhu cầu học tập của đông đảo quần chúng. Chương trình giảng dạy của ĐKNT cũng hết sức hiện đại, bao gồm Quốc ngữ, chữ Hán (để đọc tân thư), tiếng Pháp, cùng các kiến thức về xã hội, lịch sử, địa lý, chính trị, kinh tế, và quyền công dân. Tờ Đại Việt Tân báo, thư viện sách báo, và hòm thư góp ý là những minh chứng cho sự tiến bộ và cởi mở của ĐKNT.
Ngọn lửa yêu nước và tinh thần tự cường
ĐKNT không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức, mà còn khơi dậy ngọn lửa yêu nước và tinh thần tự cường trong lòng mỗi người dân. Bản đồ Tổ quốc cỡ lớn được treo trang trọng tại hội quán, lần đầu tiên cho nhiều người dân được chiêm ngưỡng hình dạng đất nước mình, khơi dậy trong họ tình yêu quê hương đất nước. Những tác phẩm văn chương yêu nước, đặc biệt là “Hải Ngoại Huyết Thư” của Phan Bội Châu được Lê Đại chuyển thể sang thơ song thất lục bát, đã được lan truyền rộng rãi, trở thành tiếng gọi thôi thúc lòng người đứng lên chống giặc ngoại xâm.
Đội trời đạp đất ở đời
Sinh ra Nam quốc là người trượng phu
Cuộc cách mạng về đối tượng, mục đích và phương thức giáo dục
ĐKNT đã thực hiện một cuộc cách mạng sâu sắc trong lĩnh vực giáo dục. Đối tượng giáo dục được mở rộng từ một số ít người sang đông đảo quần chúng; mục đích giáo dục chuyển từ đào tạo quan lại sang đào tạo công dân có ý thức về quyền lợi và nghĩa vụ đối với đất nước; phương thức giáo dục cũng được đổi mới, khuyến khích học tập vì kiến thức chứ không phải vì bằng cấp, đề cao tính thực tiễn và ứng dụng. Việc sử dụng chữ Quốc ngữ trong giảng dạy là một bước tiến quan trọng, góp phần giải phóng tư duy và mở mang trí tuệ cho người Việt.
Đả phá hủ nho, đề cao tân học
ĐKNT mạnh mẽ phê phán nền giáo dục cũ kỹ, lạc hậu, đồng thời đề cao tân học và khoa học kỹ thuật phương Tây. Cuốn “Văn minh Tân học sách” được xem như cương lĩnh của ĐKNT, khẳng định vai trò quan trọng của chữ Quốc ngữ trong việc mở mang dân trí. ĐKNT khuyến khích người dân học tập những kiến thức hữu ích, phục vụ cho sự phát triển của đất nước, thay vì theo đuổi lối học khoa cử sáo rỗng.
Tàn lụi nhưng không tắt
Mặc dù chỉ hoạt động được 9 tháng trước khi bị chính quyền thực dân Pháp đàn áp, ĐKNT đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong lịch sử dân tộc. Ngôi trường tuy bị đóng cửa, nhưng ngọn lửa yêu nước và tinh thần duy tân mà ĐKNT thắp lên đã lan tỏa khắp nơi, trở thành nguồn cảm hứng cho các phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc sau này. ĐKNT xứng đáng được ghi nhận là một trong những cột mốc quan trọng trên con đường tìm kiếm độc lập và tự cường của dân tộc Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
- Văn thơ Đông Kinh Nghĩa Thục. Nhà xuất bản Văn hóa, Hà Nội, 1997.
- Lê Đại, con người và thơ văn. Chương Thâu và Tôn Long. Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2001.
- Đông Kinh Nghĩa Thục và phong trào cải cách văn hóa đầu thế kỷ XX. Chương Thâu. Nhà xuất bản Hà Nội, 1997.
