Văn minh Trung Hoa, một trong những nền văn minh lâu đời nhất thế giới, đã đóng góp rất nhiều cho kho tàng tri thức nhân loại. Tuy nhiên, một câu hỏi lớn vẫn luôn canh cánh trong lòng người Trung Quốc, đó là vì sao khoa học hiện đại, với những thành tựu đột phá, lại không nảy sinh từ mảnh đất này? Cuộc tranh luận xoay quanh vấn đề này càng trở nên sôi nổi sau bài phát biểu của nhà vật lý học Dương Chấn Ninh vào năm 2004, với Kinh Dịch – một trong những kinh điển của văn hóa Trung Hoa – nằm ở trung tâm của cuộc tranh luận.
Hình ảnh minh họa Kinh Dịch, một trong những kinh điển của Nho giáo.
Từ giữa thế kỷ XIX, khi tiếp xúc với văn minh phương Tây, giới trí thức Trung Quốc đã bắt đầu trăn trở về sự tụt hậu của đất nước mình trong lĩnh vực khoa học kỹ thuật. Nhiều học giả đã đưa ra các giả thuyết, từ khiếm khuyết về phương pháp nghiên cứu, tư tưởng triết học, giá trị quan, đến chế độ khoa cử và sự coi trọng văn bát cổ. Einstein, trong một lần trò chuyện, cũng từng nhận định rằng Trung Quốc chưa có hai nền tảng của sự phát triển khoa học kỹ thuật: hệ thống logic hình thức và công tác thực nghiệm khoa học nhằm phát hiện quan hệ nhân quả.
“Phát súng” vào Kinh Dịch?
Bài phát biểu của Dương Chấn Ninh tại “Diễn đàn Đỉnh cao Văn hóa 2004” ở Bắc Kinh, với tựa đề “Ảnh hưởng của Kinh Dịch đối với văn hóa Trung Quốc”, đã gây chấn động dư luận. Trong bài phát biểu này, ông phân tích năm lý do được cho là nguyên nhân khiến khoa học hiện đại không nảy sinh ở Trung Quốc, trong đó hai lý do cuối cùng liên quan trực tiếp đến Kinh Dịch: tư duy truyền thống Trung Quốc không có phương pháp suy diễn và áp dụng quan niệm triết học thiên nhân hợp nhất.
Theo Dương Chấn Ninh, Kinh Dịch, với phương pháp quy nạp và thiếu vắng suy diễn logic, đã ảnh hưởng sâu sắc đến phương thức tư duy của người Trung Quốc. Trong khi khoa học hiện đại đòi hỏi sự kết hợp giữa quy nạp và suy diễn, Kinh Dịch lại chỉ tập trung vào quy nạp, đồng thời không chú trọng đến logic và trình tự thuyết lý. Quan niệm “thiên nhân hợp nhất” trong Kinh Dịch cũng được cho là một rào cản, khi nó đồng nhất quy luật của trời và người, trái ngược với yêu cầu của khoa học hiện đại về việc phân biệt rõ ràng giữa thế giới tự nhiên và thế giới con người.
Luồng ý kiến phản bác
Bài phát biểu của Dương Chấn Ninh đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ một bộ phận học giả, đặc biệt là những người nghiên cứu về Kinh Dịch. Họ cho rằng ông đã hiểu sai về Kinh Dịch, đồng thời chỉ trích việc ông “nổ súng” vào một kinh điển được coi là quốc bảo của Trung Hoa. Một số người còn công kích cá nhân Dương Chấn Ninh, lôi lại chuyện ông nhập quốc tịch Mỹ hay việc ông kết hôn với người vợ trẻ.
Nhà Dịch học Lưu Đại Quân phản bác quan điểm của Dương Chấn Ninh, cho rằng Kinh Dịch, với phương pháp bói toán, chính là dựa trên sự suy diễn. Tuy nhiên, theo nhà khoa học Phương Châu Tử, phép suy diễn mà Dương Chấn Ninh đề cập là suy diễn logic, khác với cách suy diễn trong bói toán của Kinh Dịch.
Dương Chấn Ninh biện luận và suy ngẫm
Trước những chỉ trích, Dương Chấn Ninh khẳng định ông không hề công kích Kinh Dịch, mà chỉ phân tích cả mặt tích cực và tiêu cực của nó. Ông nhấn mạnh vào sự khác biệt giữa phương pháp suy diễn logic của khoa học hiện đại và phương pháp tư duy trong Kinh Dịch. Ông cũng chỉ ra rằng, tư duy “thiên nhân hợp nhất”, bên cạnh ý nghĩa về sự hài hòa giữa con người và tự nhiên, còn hàm chứa tư tưởng “nội ngoại nhất lý”, coi quy luật của trời và người là một, điều này đã hạn chế sự phát triển của khoa học hiện đại ở Trung Quốc.
Cuộc tranh luận giữa Dương Chấn Ninh và các học giả khác đã tạo nên một làn sóng suy ngẫm về văn hóa truyền thống Trung Hoa và mối quan hệ của nó với khoa học hiện đại. Nó đặt ra câu hỏi về việc làm thế nào để kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống, đồng thời tiếp thu tinh hoa của khoa học phương Tây để đưa đất nước phát triển.
Kết luận
Cuộc tranh luận về Kinh Dịch và khoa học hiện đại không chỉ là một cuộc tranh luận học thuật, mà còn là một cuộc đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại. Nó nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc nhìn nhận lại những giá trị truyền thống một cách khách quan, phê phán, để từ đó có thể kế thừa và phát triển một cách phù hợp với thời đại. Bài học từ Trung Quốc cũng là bài học cho Việt Nam, một quốc gia chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Trung Hoa, trong việc định hướng phát triển khoa học kỹ thuật trong tương lai.
Tài liệu tham khảo
- Dương Chấn Ninh, “Ảnh hưởng của Kinh Dịch đối với văn hóa Trung Quốc”, Diễn đàn Đỉnh cao Văn hóa 2004, Bắc Kinh.
- Tiêu Kiện Sinh, Tái suy ngẫm văn hóa truyền thống Trung Quốc, 2009.
