Hệ thống Can Chi, còn được biết đến với tên gọi Thiên Can Địa Chi hay Thập Can Thập Nhị Chi, đã tồn tại từ lâu đời trong văn hóa Á Đông, đóng vai trò quan trọng trong lịch pháp, chiêm tinh học. Tuy nhiên, nguồn gốc và ý nghĩa thực sự của hệ thống này vẫn còn là một ẩn số, khơi gợi trí tò mò của nhiều nhà nghiên cứu. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích Can Chi, đặt giả thuyết về nguồn gốc của nó, đồng thời kết nối với những dấu vết văn hóa còn sót lại trong đời sống người Việt.
Can Chi và Quá Trình Sinh Trưởng Của Cây Cối
Theo quan niệm truyền thống, Can Chi mang nghĩa gốc là thân cây và cành cây, phản ánh quá trình sinh trưởng và phát triển của cây cối trong tự nhiên. Mười Can (Thập Can) lần lượt là Giáp (nẩy mầm), Ất (nhú lên mặt đất), Bính (đón ánh mặt trời), Đinh (trưởng thành khỏe mạnh), Mậu (rậm rạp), Kỷ (dấu hiệu hoa trái), Canh (thay đổi), Tân (hoa quả mới), Nhâm (thai nghén cho mùa sau) và Quý (mầm đang chuyển hóa). Thập Nhị Chi bao gồm Tý (mầm hút nước), Sửu (nẩy mầm trong đất), Dần (đội đất lên), Mão (rậm tốt), Thìn (tăng trưởng), Tỵ (phát triển), Ngọ (sung mãn hoàn toàn), Mùi (có quả chín), Thân (thân thể bắt đầu suy), Dậu (co lại), Tuất (khô úa héo tàn) và Hợi (chết đi). Việc gắn 12 con vật (12 con giáp) cho Địa Chi xuất hiện muộn hơn, vào khoảng đầu Công nguyên.
Truyền Thuyết và Hà Đồ
Truyền thuyết kể rằng vua Hiên Viên Hoàng Đế đã giao cho Đại Nhiễu nhiệm vụ tạo ra Can Chi để tính thời gian và làm lịch, dựa trên Hà Đồ – biểu đồ mà vua Phục Hy tìm thấy trên lưng con Long Mã xuất hiện ở sông Hoàng Hà. Các số lẻ (số dương) trên Hà Đồ là 1, 3, 5, 7, 9 được nhân đôi thành 10 Can, còn các số chẵn (số âm) là 2, 4, 6, 8, 10 được nhân đôi thành 12 Chi. Trong lịch pháp, Thập Nhị Chi tương ứng với 12 tháng và 12 giờ trong ngày. Việc kết hợp Thiên Can và Địa Chi tạo thành Lục Thập Hoa Giáp được sử dụng để gọi tên ngày và năm.
Vai Trò Của Can Chi Trong Lịch Pháp
Một điểm đáng chú ý là Thập Nhị Chi gắn liền với tháng và giờ, trong khi Thập Can chỉ là yếu tố kết hợp với Thập Nhị Chi để gọi tên ngày và năm, không gắn với đơn vị thời gian cụ thể nào. Liệu việc cả Thiên Can và Địa Chi đều mang ý nghĩa sự phát triển của cây cối có phải là sự trùng lặp? Có giả thuyết cho rằng ý nghĩa này được gán ghép sau khi Can Chi được dùng để chỉ thời gian, bởi quá trình sinh trưởng của cây cối cũng là một hình thức thể hiện thời gian.
Giả Thuyết Về Bộ Lịch Phương Nam
Dựa trên nghiên cứu về trống đồng Ngọc Lũ, có giả thuyết về một bộ lịch phương Nam, trong đó “tuần” đóng vai trò trung tâm, thể hiện rõ ràng và dễ nhận biết, khác với lịch phương Bắc (Hán lịch) lấy “tháng” làm trọng. Trên trống đồng Ngọc Lũ, tuần luôn gồm 10 ngày, một năm có 36 tuần, năm nhuận 37 tuần. Ba tuần được gọi là tuần Cây, tuần Lôồng và tuần Cối.
Hình ảnh trống đồng Ngọc Lũ với các họa tiết thể hiện quan niệm về thời gian và vũ trụ của người Việt cổ.
Nếu kết hợp lịch phương Nam với hệ thống Can Chi, ta có thể thấy 10 ngày trong tuần tương ứng với Thập Can, còn 12 nhóm 3 tuần (Cây, Lôồng, Cối) tương ứng với Thập Nhị Chi. Như vậy, Thập Can cũng gắn liền với một yếu tố định tính của thời gian, chứ không chỉ là yếu tố phụ như trong lịch phương Bắc. Vậy, chúng ta sẽ xếp Thập Nhị Chi vào 3 tuần hay xếp 3 tuần vào từng chi? Đây vẫn là một câu hỏi mở cần được nghiên cứu sâu hơn.
Dấu Vết Văn Hóa Cổ Xưa
Việc người Việt dùng từ “mồng” (có thể là biến âm của từ “Lôồng” trong tiếng Mường) cho 10 ngày đầu tháng cho thấy dấu vết của hệ thống tuần 10 ngày. Trong khi người Việt chịu ảnh hưởng Hán hóa mạnh mẽ, người Mường vẫn giữ được nhiều thuật ngữ cổ hơn như Cây, Lôồng, Cối. Điều này cho thấy sự tồn tại của một nền văn hóa cổ xưa, tiền Việt-Mường, mà Can Chi có thể là một phần quan trọng.
Kết Luận
Hệ thống Can Chi không chỉ là công cụ tính toán thời gian mà còn chứa đựng những tầng lớp ý nghĩa văn hóa sâu sắc, phản ánh quan niệm về vũ trụ và tự nhiên của người xưa. Việc nghiên cứu Can Chi không chỉ giúp chúng ta hiểu hơn về lịch sử và văn hóa truyền thống mà còn mở ra những hướng nghiên cứu mới về mối quan hệ giữa các nền văn hóa trong khu vực, cũng như sự giao thoa và biến đổi của chúng qua thời gian. Việc tìm kiếm và giải mã những dấu vết văn hóa còn sót lại sẽ là chìa khóa để chúng ta khám phá thêm những bí ẩn về nguồn gốc và ý nghĩa thực sự của hệ thống Can Chi.
Tài Liệu Tham Khảo
- Bài viết “Giả thuyết về bộ lịch trên trống đồng” trên website nghiencuulichsu.com.
