Câu ca dao “Gió đưa cây cải về trời, Rau răm ở lại chịu lời đắng cay” đã đi vào tiềm thức của người Việt, gắn liền với một giai thoại bi thương về bà Phi Yến, tương truyền là vợ vua Gia Long. Giai thoại kể rằng bà Răm (Phi Yến) can ngăn chồng đừng cầu viện quân Pháp, bị vua hiểu lầm và giam cầm trong hang đá ở Côn Đảo. Hoàng tử Cải, con trai bà, bị vua ném xuống biển khi đòi đi theo mẹ. Bản thân bà Phi Yến sau này cũng tự vẫn. Câu chuyện cảm động này đã ăn sâu vào tâm trí nhiều người, được kể lại qua nhiều thế hệ. Tuy nhiên, khi nhìn nhận dưới góc độ lịch sử, chúng ta cần xem xét lại tính xác thực của nó.
Nội dung
Sự thật về Nguyễn Ánh và câu chuyện Côn Đảo
Miếu thờ tương truyền là của bà Phi Yến ở Côn Đảo
Theo Nguyễn Phúc Tộc thế phả, vua Gia Long có 21 bà vợ, 13 hoàng tử và 18 công chúa, nhưng không có ghi chép nào về bà vợ tên Răm hay hoàng tử tên Cải. Hơn nữa, năm 1783, thời điểm được cho là xảy ra câu chuyện, Nguyễn Ánh mới 21 tuổi và đang trong giai đoạn bôn tẩu, chưa lên ngôi vua. Việc ban tên thụy Phi Yến cho bà Răm ở thời điểm này là không hợp lý.
Quan trọng hơn, theo nghiên cứu của sử gia Đinh Văn Hạnh đăng trên tạp chí Xưa & Nay, Nguyễn Ánh chưa từng đặt chân đến Côn Đảo. Sự kiện Nguyễn Ánh đến Côn Đảo được chép trong Đại Nam thực lục nhưng lại được ghi chú là “chỉ nghe kể chép lại”. Sử gia người Pháp Ch. Maybon trong cuốn Histoire moderne du pays d’Annam 1582-1820 đã đính chính rằng hòn đảo được nhắc đến thực chất là đảo Cổ Long (Koh Kong) gần Hà Tiên – Phú Quốc, chứ không phải Côn Đảo. Đây là sự nhầm lẫn trong việc chuyển ngữ Koh Kong sang Hán tự.
Việc người dân Côn Đảo có miếu thờ bà Phi Yến và đồng thời có cả núi Chúa và núi Bà trên đảo cũng là một điểm đáng lưu ý. Nếu người dân căm ghét Nguyễn Ánh, tại sao lại đặt tên ngọn núi cao nhất trên đảo là núi Chúa?
Nguồn gốc và ý nghĩa thực sự của câu ca dao
Trích đoạn từ Cổ thư tác dịch Việt Nam phong sử giải thích câu ca dao
Năm 1914, Phó bảng Nguyễn Văn Mại đã biên soạn cuốn Cổ thư tác dịch Việt Nam phong sử, tập hợp và giải thích 100 câu phong dao dân gian. Theo đó, câu ca dao “Gió đưa cây cải về trời, Rau răm ở lại chịu lời đắng cay” ám chỉ câu chuyện của Nguyễn Thị Kim, cung phi của vua Lê Mẫn Đế. Khi quân Tây Sơn chiếm Thăng Long, vua Lê Chiêu Thống cùng hoàng tộc chạy lên Cao Bằng. Thái hậu và hoàng tử được đưa sang Trung Quốc (Thiên triều), còn bà Kim (rau răm) ở lại, chịu cảnh đắng cay. “Cải” ở đây chỉ Thái hậu, còn “Răm” là cung phi. Cả hai đều có vị đắng, nhưng số phận khác nhau.
Giai thoại và sự sai lạc trong truyền miệng
Việc giai thoại về bà Phi Yến ở Côn Đảo được lưu truyền rộng rãi cho thấy sức mạnh của truyền miệng trong văn hóa dân gian. Tuy nhiên, như LM Nguyễn Phương đã phân tích trong Phương pháp sử học, tập truyền thường bị sai lạc do phóng đại, tô điểm, tập trung nhiều chi tiết vào một nhân vật hoặc sự kiện, lẫn lộn chi tiết giữa các câu chuyện, thêm thắt tình tiết hoặc giải thích theo hướng có lý.
Kết luận, câu chuyện về bà Phi Yến ở Côn Đảo tuy cảm động nhưng không có căn cứ lịch sử. Nó là một ví dụ điển hình cho sự biến đổi của giai thoại qua truyền miệng. Câu ca dao “Gió đưa cây cải về trời, Rau răm ở lại chịu lời đắng cay” thực chất lại mang một ý nghĩa lịch sử khác, liên quan đến giai đoạn cuối triều Lê. Việc tìm hiểu nguồn gốc và ý nghĩa thực sự của các giai thoại giúp chúng ta có cái nhìn khách quan hơn về lịch sử và văn hóa dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Tạp chí Xưa & Nay (Hội KHLSVN), số 296, tháng 11/2007 (Bài viết: Miếu Bà thờ ai? – Đinh Văn Hạnh).
- Việt Nam phong sử, Nguyễn Văn Mại, Phủ QVK ĐTVH, Sài Gòn, 1972.
- Phương pháp sử, Nguyễn Phương, Đại Học Huế, 1974.
- Nguyễn Phúc Tộc thế phả, Hội đồng trị sự Nguyễn Phúc Tộc, Nxb Thuận Hóa, 1995.
