“Hà Nội ba mươi sáu phố phường
Hàng Gạo, Hàng Đường, Hàng Muối trắng tinh…”
Câu hát quen thuộc gợi lên hình ảnh một Hà Nội thanh bình với những con phố nghề truyền thống. Nhưng ít ai biết rằng, chỉ vài thập kỷ trước đó, Hà Nội từng chìm trong bóng tối và nỗi sợ hãi mỗi khi đêm xuống. Bài viết này, dựa trên lời kể của các bậc cố lão được ghi lại trên Tạp chí Tri Tân số 8 ra ngày 25/7/1941, sẽ đưa chúng ta trở về với một Hà Nội xưa đầy khác lạ, một thời kỳ mà người dân phải sống trong cảnh “khủng bố” triền miên.
Kinh Thành Lộn Xộn Và Những Con Phố Ngập Nắng
Hà Nội thuở ấy, hay còn gọi là Kẻ Chợ, được chia làm hai phần rõ rệt. Phần “thành” kiên cố là nơi ở của quan lại, được bao bọc bởi tường cao, hào sâu. Còn phía đông thành là nơi tập trung của dân cư với những con phố san sát. Tuy mang tiếng là “phố”, nhưng thực chất chỉ là những khu nhà lộn xộn, chen chúc, nhà lá nhà ngói lụp xụp chẳng khác gì một làng quê.
Cửa Đông thành Hà Nội, khoảng năm 1884-1885 (Ảnh chụp của bác sĩ Charles-Édouard Hocquard)
Nối liền “phố” với khu vực ven sông Hồng là những chiếc cổng ô, như ô Quan Trưởng (Đông Hà môn), ô Hàng Đậu, ô Hàng Mã, ô Hàng Mắm (Ưu Nghĩa), ô Hàng Sũ… Những chiếc cổng này, nay chỉ còn lại ô Quan Trưởng như một minh chứng cho một thời đã qua.
Đường xá trong phố chủ yếu là đất, bùn lầy lội đến mắt cá chân, rác rưởi vứt bừa bãi không ai dọn dẹp. Mùa mưa đến, phố xá biến thành những dòng sông bùn, uế khí bốc lên nồng nặc, là mầm mống của bệnh dịch. Ngay cả những con phố “lát gạch” cũng chỉ có một hàng đủ đi một người, chẳng khác gì cho có lệ.
Nhà cửa trong phố được xây dựng tùy tiện, không theo quy hoạch, mái hiên lấn ra lấn vào càng làm cho không gian thêm chật chội. Khi hỏa hoạn xảy ra, người dân chỉ còn cách chạy thoát thân hoặc nhảy xuống những hồ ao trong phố.
Phố Hàng Chiếu (Ảnh chụp của Émile Gsell, in trong sách Voyage de l’Égypte à l’Indochine xuất bản năm 1880)
Việc đi lại trong phố cũng vô cùng khó khăn. Mỗi khi có quan quân đi qua, người dân phải dạt sang hai bên đường nhường lối. Vào những ngày phiên chợ, phố xá càng trở nên hỗn loạn, người người chen chúc, kẻ cắp trà trộn lợi dụng lúc nhốn nháo để hành nghề.
Đêm Xuống – Khi Nỗi Sợ Hãi Bao Trùm Phố Phường
Hoàng hôn buông xuống cũng là lúc Hà Nội bước vào một cuộc sống khác. Khi mặt trời lặn, phố xá chìm trong bóng tối, nhà nhà đóng cửa im ỉm. Ngoài đường vắng tanh, chỉ còn tiếng rao đêm thưa thớt và tiếng gậy của phu gác canh.
Phố Thợ Khảm (nay là phố Tràng Tiền và Hàng Khay) khoảng năm 1884-1885 (Ảnh chụp của bác sĩ Charles-Édouard Hocquard)
Đêm đến cũng là lúc bọn trộm cướp hoành hành. Người dân luôn sống trong nỗi sợ hãi thường trực. Họ phải giấu kỹ tài sản, cửa nẻo chắc chắn, thậm chí ngủ trên gác xép, rút thang lên để tránh bị đột nhập.
Một khu chợ ngoài trời ở Hà Nội xưa. Ảnh trong ấn phẩm “Cái nhìn về xứ Đông Dương, 1899”
Sự bất an bao trùm, nhất là vào những năm cuối đời vua Tự Đức (1881-1883), khi những tin đồn về các toán quân nổi dậy như Cờ Đen, Cờ Vàng, Tàu Ô… lan truyền khắp nơi. Nhiều gia đình giàu có đã phải bỏ phố về quê lánh nạn.
Từ Bóng Tối Đến Ánh Sáng
Nhìn lại bức tranh Hà Nội xưa, chúng ta càng thêm trân trọng cuộc sống hiện tại với những tiện nghi và an toàn. Hồ Gươm thơ mộng, đường phố rộng rãi, sạch đẹp, đèn điện sáng lung linh… Tất cả tạo nên một diện mạo mới cho thủ đô. Nhưng đâu đó trong dòng chảy lịch sử, ký ức về một Hà Nội “khủng bố” vẫn còn in đậm trong tâm trí các bậc cao niên như một minh chứng cho sức sống mãnh liệt của mảnh đất kinh kỳ.
Tháp Hòa Phong bên Hồ Gươm khoảng năm 1884-1885 (Ảnh chụp của bác sĩ Charles-Édouard Hocquard)
Tài liệu tham khảo:
- Tiên Đàm Nguyễn Tường Phượng, “Hà Nội xưa… và nay”, Tạp chí Tri Tân, số 8, 25/7/1941.
Chú thích:
[1] Cổng này xây năm 1749 (niên hiệu Cảnh Hưng nhà Lê) để phòng giữ kinh thành về mặt sông Nhị Hà. Theo Maspero, BEFEO 1910, trang 562, cổng có tường bao lớn, có vòm canh và ngay lối đi còn có một tấm bia, khắc năm Tự Đức thứ 34 (1882) cấm người canh cổng không được vòi tiền của người qua cổng.
[2] Thuật theo lời thân mẫu tôi kể lại.
