Vùng đất phía Tây Bắc Bộ, nơi sinh sống của đồng bào Mường từ xa xưa, đã trải qua một hành trình dài và đầy biến động để trở thành tỉnh Hòa Bình như ngày nay. Bài viết này sẽ lần giở lại những dấu mốc quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển của đơn vị hành chính đặc biệt này, từ thời kỳ phong kiến đến hiện đại.
Nội dung bài viết
Bản đồ Bắc Kỳ cuối thế kỷ 19
Kể từ thời phong kiến, cộng đồng người Mường đã được đặt dưới một chế độ hành chính riêng biệt. Nhận thấy tầm quan trọng chiến lược của vùng đất này, cũng như mong muốn duy trì sự ổn định và bảo tồn nền tự trị của các xứ Mường, Kinh lược sứ Bắc Kỳ Nguyễn Trọng Hợp đã đề xuất thành lập tỉnh Mường. Ngày 22 tháng 6 năm 1886, Nghị định về việc thành lập tỉnh Mường chính thức được ký, đánh dấu một bước ngoặt lịch sử. Tỉnh lỵ ban đầu được đặt tại Chợ Bờ, thuộc châu Đà Bắc, tổng Hiền Lương.
Sự Ra Đời Của Tỉnh Mường và Những Thay Đổi Ban Đầu
Tỉnh Mường lúc mới thành lập có quy mô rộng lớn, bao gồm các vùng đất người Mường sinh sống tại Sơn Tây, Ninh Bình, Hà Nội và Hưng Hóa. Cụ thể, tỉnh được chia thành 4 phủ: Vàng An (Sơn Tây), Lạc Sơn (Ninh Bình), Lương Sơn (Hà Nội) và Chợ Bờ (Hưng Hóa). Quy mô này lớn hơn nhiều so với tỉnh Hòa Bình sau này. Tuy nhiên, chỉ vài tháng sau, ngày 29 tháng 11 năm 1886, tỉnh lỵ đã được di chuyển từ Chợ Bờ về Phương Lâm, tổng Hoằng Nhuệ, phủ Vàng An.
Sự thay đổi này không phải là cuối cùng. Tháng 4 năm 1888, tỉnh Mường được đổi tên thành tỉnh Phương Lâm, cấp phủ bị bãi bỏ và thay thế bằng các đạo. Tuy nhiên, do điều kiện tự nhiên không thuận lợi ở Phương Lâm, tỉnh lỵ lại được chuyển về Chợ Bờ vào cuối năm 1888. Sự dịch chuyển liên tục của tỉnh lỵ cho thấy những khó khăn trong việc tìm kiếm một vị trí phù hợp cho trung tâm hành chính của tỉnh mới.
mai-chc3a2u-te1bb89nh-hc3b2a-bc3acnh.jpgĐèo Thung Khe, thị trấn Mai Châu, tỉnh Hòa Bình
Việc tái lập đạo Mỹ Đức và chia nhỏ tỉnh Mường Chợ Bờ năm 1890 đã gây ra sự phản đối mạnh mẽ từ phía người dân địa phương và các quan lại. Các quan lang người Mường khẳng định vùng đất của họ phải là một tỉnh độc lập. Những mâu thuẫn này cho thấy sự phức tạp trong việc quản lý hành chính và sự khác biệt văn hóa giữa người Mường và các dân tộc khác.
Từ Phương Lâm Đến Hòa Bình: Định Hình Một Tỉnh Miền Núi
Trước tình hình bất ổn, ngày 18 tháng 3 năm 1891, đạo Mỹ Đức bị bãi bỏ lần thứ hai, tỉnh Mường được khôi phục và tỉnh lỵ được chuyển từ Chợ Bờ về làng Vinh Diệu, xã Hòa Bình. Tỉnh chính thức được đổi tên thành tỉnh Hòa Bình, cái tên mà chúng ta biết đến ngày nay. Đây là một quyết định mang tính bước ngoặt, đánh dấu sự ổn định về mặt hành chính của tỉnh. Vụ tấn công Chợ Bờ vào tháng 1 năm 1891, do Đốc Ngữ lãnh đạo, được xem là một trong những nguyên nhân trực tiếp dẫn đến quyết định này. Cuộc tấn công cho thấy sự bất mãn của người dân địa phương đối với chính sách cai trị của chính quyền thuộc địa.
Từ đây, tỉnh Hòa Bình bắt đầu đi vào ổn định và phát triển. Các đơn vị hành chính được tổ chức lại, bộ máy quản lý được củng cố. Tuy nhiên, quá trình này vẫn còn tiếp tục diễn ra với những điều chỉnh nhỏ trong suốt thời kỳ Pháp thuộc và cả sau này.
Hành Trình Thay Đổi Hành Chính: Từ Pháp Thuộc Đến Hiện Đại
Sau năm 1945, tỉnh Hòa Bình tiếp tục trải qua nhiều thay đổi về hành chính, từ việc đổi châu thành huyện, bãi bỏ cấp tổng, đến việc sáp nhập, chia tách các xã, huyện, và thậm chí cả tỉnh. Việc sáp nhập Hòa Bình với Hà Tây thành Hà Sơn Bình năm 1975, rồi lại tách ra năm 1991, là minh chứng rõ nét cho những biến động này. Những thay đổi này phản ánh những nỗ lực của chính quyền trong việc tìm kiếm mô hình hành chính phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội và an ninh – quốc phòng của đất nước.
Qua hơn một thế kỷ hình thành và phát triển, tỉnh Hòa Bình ngày nay đã có một diện mạo hoàn toàn khác so với tỉnh Mường ban đầu. Từ một tỉnh rộng lớn bao trùm nhiều vùng đất, Hòa Bình đã được định hình lại với diện tích và địa giới như hiện tại. Đây là kết quả của một quá trình dài, phức tạp và đầy biến động, phản ánh những nỗ lực không ngừng của các thế hệ đi trước trong việc xây dựng và phát triển quê hương.
Kết Luận
Lịch sử hình thành tỉnh Hòa Bình không chỉ là câu chuyện về sự thay đổi địa giới hành chính, mà còn là câu chuyện về sự giao thoa văn hóa, về những nỗ lực bảo tồn bản sắc dân tộc, và về những bài học quý giá trong quản lý hành chính. Hành trình từ những xứ Mường tự trị đến một tỉnh miền núi Hòa Bình như ngày nay là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của vùng đất và con người nơi đây.
