Bước vào giai đoạn cuối thập niên 80, đầu thập niên 90, bức tranh chính trị thế giới và khu vực Đông Nam Á trải qua những biến động to lớn, kéo theo sự chuyển dịch chiến lược của Hoa Kỳ đối với Việt Nam. Chính quyền Tổng thống George H.W. Bush (Bush cha) điều chỉnh chính sách, tập trung vào giải quyết vấn đề Tù binh Chiến tranh và Người Mỹ mất tích trong Chiến tranh (POW/MIA). Đồng thời, Mỹ cũng thận trọng đề cập đến vấn đề dân chủ, nhân quyền và từng bước nới lỏng quan hệ, hướng đến mục tiêu xóa bỏ cấm vận, bình thường hóa quan hệ với Việt Nam.
Nỗ Lực Xây Dựng Lòng Tin Từ Vấn Đề Người Mất Tích
Nhận thức được tầm quan trọng của việc cải thiện quan hệ với Hoa Kỳ, Việt Nam đã chủ động trong việc giải quyết vấn đề MIA. Hành động thiết thực đầu tiên là vào tháng 2/1982, khi Việt Nam lần đầu tiên trao trả một số hài cốt cho đoàn đại biểu Hoa Kỳ do Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Richard Armitage dẫn đầu.
23 bộ hài cốt lính Mỹ chuẩn bị được chuyển từ Hà Nội tới căn cứ của quân đội Mỹ ở Hawaii để xác định danh tính, tháng 11 năm 1988 (Ảnh: National Geographic, số tháng 11 năm 1989 – Tư liệu của Thư viện Nguyễn Văn Hưởng)
Tiếp nối nỗ lực đó, tháng 6/1985, Việt Nam tuyên bố sẵn sàng giải quyết vấn đề MIA trong vòng 2 năm. Hai tháng sau, Việt Nam trao trả hài cốt 26 người Mỹ, đánh dấu lần trao trả lớn nhất kể từ năm 1982.
Tháng 11 cùng năm, Việt Nam cho phép tiến hành cuộc khai quật chung đầu tiên giữa hai nước tại khu vực máy bay B-52 bị bắn rơi nhằm tìm kiếm các hài cốt MIA.
Lộ Trình 4 Bước Và Chiếc “Nhiệt Kế” POW/MIA
Tháng 2/1987, chuyến thăm Việt Nam của Tướng John Vessey – Đặc phái viên của Tổng thống G. Bush – nhằm bàn về vấn đề POW/MIA được xem là bước khởi đầu cho các hoạt động ngoại giao song phương. Tiếp đó, Chính phủ Mỹ gia tăng các đoàn cấp cao đến Việt Nam thúc đẩy hoạt động MIA.
Tháng 4/1991, tại New York, Mỹ trao cho Việt Nam “Bản lộ trình 4 bước”, trong đó vấn đề POW/MIA luôn là điều kiện tiên quyết trong quan hệ hai nước.
Lộ trình 4 bước bao gồm:
-
Giai đoạn 1: Việt Nam cần thuyết phục Phnôm Pênh ký và thực hiện Hiệp định Paris về Campuchia, cho phép người Việt Nam phục vụ trong chế độ Sài Gòn cũ di cư theo diện ODP và HO. Ưu tiên hợp tác giải quyết MIA, thu hồi hài cốt Mỹ. Mỹ sẽ nới lỏng giới hạn đi lại cho các nhà ngoại giao Việt Nam tại Liên Hợp Quốc, bắt đầu đối thoại bình thường hóa quan hệ, thảo luận về vấn đề tài sản, tạo điều kiện cho doanh nghiệp Mỹ đầu tư vào Việt Nam.
-
Giai đoạn 2: Liên Hợp Quốc thành lập UNTAC giám sát tại Campuchia, Mỹ từng bước tự do hóa quan hệ kinh tế với Campuchia. Yêu cầu Việt Nam ủng hộ Hiệp định Paris, thực hiện chương trình 24 tháng trao trả hài cốt đơn phương, điều tra chung về MIA. Mỹ sẽ cử các đoàn cao cấp đến Hà Nội đối thoại về bình thường hóa, nghiên cứu xóa bỏ cấm vận.
Việt Nam và Hoa Kỳ phối hợp tìm hài cốt binh sĩ Mỹ ở Thừa Thiên – Huế năm 2010 (Ảnh: Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ)
-
Giai đoạn 3: Việt Nam rút toàn bộ lực lượng và cố vấn quân sự khỏi Campuchia, thực hiện kế hoạch giải quyết vấn đề người Mỹ còn sống, trao trả hài cốt cho Mỹ. Đổi lại, Mỹ sẽ mở Văn phòng Liên lạc tại Hà Nội và mời Việt Nam thiết lập văn phòng tương tự tại Washington D.C; xóa bỏ cấm vận thương mại; xem xét bỏ phiếu ủng hộ các khoản vay của IMF, WB, ADB cho Việt Nam.
-
Giai đoạn 4: Campuchia tổ chức bầu cử dân chủ, thành lập Quốc hội, ban hành Hiến Pháp mới. Các bên ở Campuchia hoàn tất việc giải giáp lực lượng quân sự. Mỹ và Việt Nam thực hiện các cam kết về POW/MIA và chương trình 24 tháng. Mỹ sẵn sàng thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ với Việt Nam, xem xét trao quy chế “Tối Huệ Quốc”, tạo điều kiện vay vốn từ các tổ chức tài chính quốc tế.
Lộ trình này cho thấy Mỹ luôn sử dụng vấn đề POW/MIA như một “chiếc hàn thử biểu” để điều chỉnh nhiệt độ trong quan hệ hai nước. Khi muốn gây sức ép, Mỹ chỉ trích Việt Nam thiếu hợp tác; khi muốn thúc đẩy quan hệ, Mỹ lại đánh giá cao thiện chí của Việt Nam.
Bài phỏng vấn Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch về việc bình thường hóa quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ đăng trên tờ Time, số ra ngày 30 tháng 4 năm 1990, trong đó, Bộ trưởng nói “Đã đến lúc hàn gắn vết thương chiến tranh” (Tư liệu của Thư viện Nguyễn Văn Hưởng)
Những Bước Chuyển Biến Quan Trọng
Chuyến thăm Việt Nam của cựu Tổng thống G. Bush từ ngày 4-8/9/1995 một lần nữa khẳng định vai trò quan trọng của Lộ trình 4 bước trong việc cải thiện quan hệ hai nước.
Việt Nam đã thể hiện thiện chí rõ ràng khi cho phép đội ngũ kỹ thuật hỗn hợp Việt Nam – Hoa Kỳ tìm kiếm hài cốt MIA từ tháng 8/1987.
Bước ngoặt lịch sử đến vào ngày 29/9/1990, khi Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch gặp gỡ Ngoại trưởng Hoa Kỳ James Baker tại New York – cuộc gặp cấp cao đầu tiên sau 17 năm. Việt Nam đồng ý cho Mỹ lập văn phòng tại Hà Nội thu thập thông tin MIA, thành lập đội hỗ trợ kỹ thuật tiếp cận hồ sơ chiến tranh, tài liệu lưu trữ, tiếp cận hiện trường máy bay rơi. Tháng 4/1991, Tướng Vessey mở văn phòng tại Hà Nội điều tra MIA.
Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Nguyễn Cơ Thạch gặp Ngoại trưởng Hoa Kỳ James Baker tại New York vào tháng 9 năm 1990
Tiếp nối là chuỗi hoạt động tích cực từ hai phía:
-
Tháng 12/1991: Đoàn doanh nghiệp Hoa Kỳ do Warren Williams dẫn đầu thăm Việt Nam.
-
Tháng 2/1992: Hoa Kỳ viện trợ cứu trợ nạn nhân bão lụt cho Việt Nam.
-
Ba tháng sau: Washington bãi bỏ cấm vận thương mại đối với mặt hàng y tế và nông nghiệp, gỡ bỏ hạn chế hoạt động của các tổ chức phi chính phủ và phi lợi nhuận Mỹ tại Việt Nam.
-
Tháng 12/1992: Tổng thống George Bush cho phép doanh nghiệp, nhà đầu tư Mỹ đến Việt Nam.
-
Tháng 2/1993: Tân Tổng thống Bill Clinton tuyên bố nới lỏng cấm vận Việt Nam.
-
Tháng 7/1993: Hoa Kỳ không cấm IMF và các tổ chức đa quốc gia khác cho Việt Nam vay.
-
Năm 1994: Mỹ thiết lập Văn phòng Liên lạc tại Việt Nam.
-
Năm 1995: Nâng cấp Văn phòng Liên lạc thành Đại sứ quán, sau đó mở Tổng Lãnh sự quán tại TP.HCM.
Thứ trưởng Ngoại giao Việt Nam Lê Mai và Thượng nghị sĩ Mỹ John Kerry trả lời phóng viên sau phiên họp tại Hà Nội tháng 11/1992 về vấn đề lính Mỹ mất tích trong chiến tranh ở Việt Nam
Việc Hoa Kỳ bãi bỏ cấm vận thương mại vào tháng 2/1994 chính thức đưa Việt Nam ra khỏi danh sách “thù địch”, mở đường cho việc Hoa Kỳ trao Quy chế thương mại Tối huệ quốc (MFN) cho Việt Nam sau đó.
Ngày 11/7/1995, Tổng thống Bill Clinton tuyên bố bình thường hóa quan hệ với Việt Nam, nhấn mạnh mong muốn “tạo ra một nước Việt Nam tự do và hòa bình ở châu Á hòa bình và ổn định”.
Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton tuyên bố quyết định Hoa Kỳ bình thường hóa quan hệ với Việt Nam, ngày 11/7/1995
Năm 2001, Hiệp định Thương mại Việt – Mỹ được ký kết, đánh dấu bước phát triển toàn diện trong quan hệ song phương.
Bài Học Lịch Sử
Nhìn lại chặng đường bình thường hóa đầy chông gai, có thể thấy việc giải quyết vấn đề POW/MIA là chìa khóa mở ra cánh cửa hợp tác mới giữa hai quốc gia từng là cựu thù.
Ngày 5-8-1995, tại Hà Nội, Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Warren Christopher và Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm ký Nghị định thư, chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam-Hoa Kỳ. (Ảnh: Xuân Tuân/TTXVN)
Tuy nhiên, bên cạnh thiện chí của Việt Nam, quyết định bình thường hóa của Hoa Kỳ còn xuất phát từ tính toán chiến lược nhằm thúc đẩy cải tổ kinh tế, chính trị ở Việt Nam, mở rộng cơ hội thương mại, đầu tư cho doanh nghiệp Mỹ, kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc tại khu vực.
Trong chuyến thăm Việt Nam năm 2000, Tổng thống Bill Clinton đã đến thăm hiện trường khai quật hài cốt phi công Mỹ lái chiếc máy bay Mỹ bị bắn rơi vào năm 1967 ở huyện Mê Linh, Vĩnh Phúc (Ảnh: AFP)
Câu chuyện lịch sử này cho thấy, đối thoại và hợp tác dựa trên tinh thần thiện chí, tôn trọng lẫn nhau là con đường duy nhất để hàn gắn vết thương chiến tranh, hướng tới một tương lai hòa bình, hữu nghị và cùng phát triển.
