Hình ảnh: Một trang bản thảo chữ Thái cổ, minh chứng cho sự phong phú và đa dạng của văn học dân gian các dân tộc thiểu số.
Truyện thơ các dân tộc thiểu số là một kho tàng văn học dân gian độc đáo, phản ánh đời sống tinh thần, tâm hồn và bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc. Hành trình sưu tầm, công bố và nghiên cứu truyện thơ trải dài hơn nửa thế kỷ qua đã góp phần quan trọng trong việc gìn giữ, phát huy di sản văn hóa quý báu này. Bài viết này, dựa trên công trình nghiên cứu của Giáo sư – Tiến sĩ khoa học Nguyễn Xuân Kính, điểm lại chặng đường đầy tâm huyết ấy, đồng thời phân tích những thành tựu và hạn chế, gợi mở những hướng nghiên cứu tiếp theo.
Khởi đầu từ những trang sách đầu tiên
Nửa cuối thập niên 50 thế kỷ XX đánh dấu sự khởi đầu của hành trình đưa truyện thơ các dân tộc thiểu số đến với độc giả cả nước. Năm 1957, truyện thơ Thái Xống chụ xon xao (Tiễn dặn người yêu) được xuất bản lần đầu tiên, do Điêu Chính Ngâu dịch sang tiếng Việt. Sự kiện này mở ra một chương mới trong lịch sử văn học dân gian Việt Nam, khẳng định sự phong phú và giá trị của di sản văn hóa các dân tộc thiểu số.
Tiếp nối thành công ban đầu, những năm 60 chứng kiến sự nở rộ của hoạt động sưu tầm và công bố truyện thơ. Các tác phẩm tiêu biểu như Khun Lú – náng Ủa (Chàng Lú – nàng Ủa) của người Thái, Nam Kim – Thị Đan của người Tày, Út Lót – Hồ Liêu của người Mường, Lù chạ ua nhăng (Tiếng hát làm dâu) của người H’mông lần lượt được giới thiệu đến công chúng.
Đặc biệt, Lù chạ ua nhăng là truyện thơ đầu tiên được xuất bản song ngữ, bao gồm cả bản dịch tiếng Việt và phiên âm tiếng dân tộc, do Nhà xuất bản Tây Bắc thực hiện. Đây là minh chứng cho sự quan tâm và nỗ lực của các nhà xuất bản địa phương trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa.
Mở rộng và nâng cao chất lượng nghiên cứu
Bước sang những năm 70, bên cạnh việc tái bản các tác phẩm đã in, nhiều truyện thơ mới được sưu tầm và công bố. Khăm Panh của người Thái, Đang vần va (Vườn hoa núi Cối) của người Mường là những ví dụ điển hình.
Giai đoạn này cũng đánh dấu sự nâng cao chất lượng nghiên cứu về truyện thơ. Nổi bật là bài viết “Tìm hiểu quá trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu” (1972) của Giáo sư – Tiến sĩ khoa học Phan Đăng Nhật. Bằng cách phân tích cấu trúc và lịch sử tác phẩm, giáo sư đã khẳng định truyện thơ là một thể loại riêng biệt, có sự kế thừa và phát triển từ dân ca.
Hình ảnh: Các nghệ nhân dân tộc Thái biểu diễn văn nghệ, truyền tải những giá trị văn hóa truyền thống qua lời ca, tiếng hát.
Thập niên 80 chứng kiến sự khẳng định vị thế của truyện thơ như một thể loại văn học riêng biệt. Các công trình nghiên cứu quy mô hơn ra đời, như Lịch sử văn học Việt Nam (1980), Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam (Trước Cách mạng tháng Tám 1945) (1981), Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam (1983), đã dành những phần riêng để phân tích và đánh giá truyện thơ.
Những năm 90 tiếp tục ghi nhận những thành tựu đáng kể. Luận án tiến sĩ “Đặc điểm thi pháp truyện thơ các dân tộc thiểu số” (1997) của Phó Giáo sư – Tiến sĩ Lê Trường Phát là công trình chuyên sâu đầu tiên về thi pháp truyện thơ. Bài viết của Giáo sư Nguyễn Tấn Đắc về truyện thơ U Thền (1991) mở ra hướng nghiên cứu so sánh truyện thơ Việt Nam với các nước Đông Nam Á.
Bước tiến mới trong thế kỷ XXI
Từ năm 2000 đến nay, hoạt động sưu tầm, công bố và nghiên cứu truyện thơ tiếp tục phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là sự gia tăng các ấn phẩm song ngữ. Nhiều truyện thơ Thái, Tày, Chăm được xuất bản với cả bản chữ cổ, phiên âm và bản dịch tiếng Việt, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị ngôn ngữ, văn tự của các dân tộc.
Chuyên khảo Truyện thơ Tày nguồn gốc, quá trình phát triển và thi pháp thể loại (2004) của Phó Giáo sư – Tiến sĩ Vũ Anh Tuấn là công trình nghiên cứu có hệ thống và công phu đầu tiên về truyện thơ Tày. Sự xuất hiện của truyện thơ Ba Na Joh duch {um (Câu chuyện về nàng Bum) (2005), do Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm và công bố, mở ra hướng nghiên cứu mới về sự tồn tại của truyện thơ trong xã hội tiền giai cấp.
Những vấn đề còn bỏ ngỏ
Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, hành trình sưu tầm, công bố và nghiên cứu truyện thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam vẫn còn một số hạn chế.
- Chất lượng một số bản dịch còn chưa cao, thiếu sự khảo dị văn bản kỹ lưỡng và chú thích đầy đủ, dẫn đến việc truyền tải nội dung và giá trị tác phẩm chưa trọn vẹn.
- Việc biên soạn tuyển tập, tổng tập còn thiếu sự đầu tư công phu, chưa có bộ sách nào giới thiệu truyện thơ dưới hình thức song ngữ một cách đầy đủ.
- Các công trình nghiên cứu chuyên sâu còn hạn chế, chủ yếu tập trung vào một số dân tộc như Tày, Thái, chưa có những nghiên cứu tổng quan và so sánh mang tính hệ thống.
Để tiếp tục phát huy giá trị của kho tàng truyện thơ, cần tập trung vào một số hướng nghiên cứu sau:
- Nâng cao chất lượng dịch thuật, chú trọng khảo dị văn bản, chú giải thuật ngữ, phong tục tập quán, đảm bảo tính chính xác và truyền tải trọn vẹn giá trị tác phẩm.
- Biên soạn tuyển tập, tổng tập truyện thơ song ngữ, giới thiệu đầy đủ các dị bản, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị ngôn ngữ, văn tự của các dân tộc.
- Mở rộng nghiên cứu chuyên sâu về truyện thơ của các dân tộc thiểu số, tập trung vào các phương diện nguồn gốc, quá trình phát triển, thi pháp thể loại, so sánh, đối chiếu với truyện thơ của các nước trong khu vực.
Kết luận
Hành trình sưu tầm, công bố và nghiên cứu truyện thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam đã trải qua hơn nửa thế kỷ với nhiều nỗ lực và thành tựu đáng ghi nhận. Đây là kho tàng văn hóa quý báu, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn học dân gian Việt Nam, đồng thời khẳng định bản sắc văn hóa độc đáo của các dân tộc thiểu số.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, giải quyết để bảo tồn và phát huy một cách hiệu quả di sản văn hóa quý giá này. Hy vọng rằng, trong tương lai, với sự chung tay của các nhà nghiên cứu, nhà quản lý văn hóa và cộng đồng, truyện thơ các dân tộc thiểu số sẽ ngày càng được lan tỏa rộng rãi, góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.
