Hành Trình Sát Nhập Panduranga vào Đàng Trong

Bán đảo Đông Dương thế kỷ XVII-XVIII chứng kiến những biến động lớn trong quan hệ Đại Việt và Champa. Quá trình mở cõi về phương Nam của người Việt, đặc biệt là giai đoạn mạt kỳ vương quốc Champa, chứa đựng nhiều sự kiện quan trọng nhưng lại ít được biết đến một cách đầy đủ và chính xác. Bài viết này sẽ tái hiện bức tranh lịch sử về vương quốc Champa sau năm 1471, tập trung vào mối bang giao giữa Đại Việt và Champa dưới thời chúa Nguyễn, cùng hành trình sát nhập Panduranga vào Đàng Trong, đánh dấu sự hình thành trấn Thuận Thành và phủ Bình Thuận.

Bản đồ vương quốc Champa

Sau cuộc chiến năm 1471, vua Lê Thánh Tông sáp nhập vùng đất từ phía Nam sông Thu Bồn đến phía Bắc đèo Cù Mông vào Đại Việt, đặt làm thừa tuyên Quảng Nam. Phần đất còn lại của Champa được chia thành ba tiểu quốc: Đại Chiêm (bao gồm Kauthara và Panduranga), Nam Bàn và Hoa Anh. Đại Chiêm, dưới sự trị vì của Bồ Trì Trì, vẫn là một quốc gia độc lập nhưng lệ thuộc vào Đại Việt.

Vương Quốc Panduranga – Champa Trước Năm 1692

Năm 1611, Nguyễn Hoàng, sau khi vào trấn thủ Thuận-Quảng, đã tấn công Champa và sáp nhập vùng đất Aiaru (thuộc Hoa Anh) vào Đàng Trong, lập thành dinh Phú Yên. Lãnh thổ Champa tiếp tục bị thu hẹp về phía Nam Đại Lãnh. Dưới triều đại Po Mưh Taha, đặc biệt là thời vua Po Rome (1627-1653), Champa trải qua giai đoạn hưng thịnh cuối cùng. Vua Po Rome tập trung phát triển nông nghiệp với công trình thủy lợi Maren, củng cố đoàn kết tôn giáo và dân tộc, đồng thời thúc đẩy thương mại với cả khu vực và phương Tây.

Champa dưới thời Po Rome cũng tìm kiếm một ý thức hệ mới, chuyển từ Hindu giáo sang Hồi giáo, đồng thời thiết lập liên minh quân sự với các tiểu quốc Mã Lai nhằm đối trọng với chúa Nguyễn. Năm 1653, Po Nraop (Bà Tấm) kế vị, tiếp tục tham vọng giành lại vùng đất Aiaru nhưng thất bại. Chúa Nguyễn nhân cơ hội này tấn công Champa, sáp nhập Kauthara và đặt làm dinh Thái Khang. Lãnh thổ Champa chỉ còn lại vùng Panduranga.

Kể từ đây, Champa hoàn toàn bị cô lập, hoạt động ngoại thương bị kiểm soát bởi chúa Nguyễn. Tuy nhiên, các vua Champa vẫn âm thầm tìm kiếm đồng minh. Năm 1682, vua Champa gửi thư cầu viện vua Xiêm, và năm 1687, một đoàn thuyền Champa được ghi nhận trên đường đến Malacca, cho thấy nỗ lực liên kết với các thế lực khác để chống lại chúa Nguyễn.

Lãnh thổ Champa sau năm 1471

Từ Trấn Thuận Thành đến Phủ Bình Thuận (1692-1697)

Năm 1692, vua Champa Po Soat (Kế Bà Tranh) tấn công phủ Diên Ninh thuộc dinh Bình Khang. Chúa Nguyễn Phúc Chu cử Nguyễn Hữu Cảnh phản công, bắt sống Kế Bà Tranh và sáp nhập Panduranga, đặt làm trấn Thuận Thành. Vùng đất này được chia thành ba khu vực, giao cho các tướng lĩnh cai quản.

Năm 1693, trấn Thuận Thành được đổi thành phủ Bình Thuận, chính thức thuộc Đàng Trong. Chúa Nguyễn bổ nhiệm quan lại người Chăm cai trị địa phương để ổn định tình hình. Tuy nhiên, chính sách này vấp phải sự phản kháng của người Chăm. Cuối năm 1693, một cuộc nổi dậy bùng nổ, buộc chúa Nguyễn tái lập trấn Thuận Thành năm 1694 và phong Kế Bà Tử làm Thuận Thành Vương.

Đến năm 1697, khi tình hình ổn định và lưu dân Việt đến định cư đông đảo, chúa Nguyễn lại đặt phủ Bình Thuận, chia thành hai huyện An Phước và Hòa Đa. Trấn Thuận Thành vẫn được duy trì như một khu vực tự trị của người Chăm, trực thuộc phủ Bình Thuận. Mô hình hành chính đặc biệt này cho thấy sự linh hoạt của chúa Nguyễn trong việc quản lý vùng đất mới, tạo điều kiện cho sự cộng cư giữa người Việt và người Chăm.

Kết Luận

Quá trình sát nhập Panduranga vào Đàng Trong là một chương đầy biến động, đánh dấu sự kết thúc của vương quốc Champa độc lập. Sự hình thành phủ Bình Thuận và trấn Thuận Thành là minh chứng cho nỗ lực của chúa Nguyễn trong việc ổn định và phát triển vùng đất mới, đồng thời tạo điều kiện cho sự giao lưu, hòa hợp giữa hai dân tộc Việt – Chăm. Đây là một bài học lịch sử quý báu về quản lý, hòa nhập và phát triển đất nước trong bối cảnh đa văn hóa.

Tài Liệu Tham Khảo

1. Quốc Sử Quán Triều Nguyễn, Đại Nam Thực Lục – Tiền Biên, tập 1, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2002.
2. Nhiều tác giả, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Nxb. Hà Nội, Hà Nội, 2003.
3. Đào Duy Anh, Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2005.
4. Po Dharma, Le Panduranga (Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987.
5. G. Maspero, Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928.
6. G. Coedes, Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964.
7. Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955.
8. P-B. Lafont, “On relations between Champa and Southeast Asia”, trong Proceedings of the Seminar On Champa, Paris,(1988).
9. Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay”, trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, BFEO, Kuala Lumpur, (2003).
10. Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007.
11. William Dampier, A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927.
12. Dohamide – Dorohiem, Dân tộc Chàm lược sử, Saigon, 1965.