Hàng thế kỷ, Đế quốc Ottoman hùng mạnh đã phát triển một hệ thống giáo dục phong phú và đa dạng, kết hợp giữa trường công và trường tư, góp phần tạo nên sự thịnh vượng và bền vững cho đế chế. Bài viết này sẽ đưa chúng ta vào một hành trình khám phá hệ thống giáo dục độc đáo này, từ những ngôi trường danh giá nhất đến những lớp học bình dị nhất, từ chương trình đào tạo tinh hoa đến tri thức phổ cập cho mọi tầng lớp.
Hình ảnh minh họa một lớp học Ottoman truyền thống, nơi tri thức được truyền đạt từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Từ Enderûn Mektebi Đến Những Ngôi Trường Làng Bình dị: Sự Đa dạng trong Giáo dục Ottoman
Một trong những học viện nổi tiếng nhất của Ottoman là Enderûn Mektebi, được mệnh danh là “lò luyện” những nhà lãnh đạo tương lai của đế chế. Tọa lạc ngay trong cung điện Sultan, Enderûn Mektebi tuyển chọn những cậu bé tài năng từ devşirme – hệ thống tuyển chọn trẻ em từ các gia đình Cơ đốc giáo – và đào tạo họ trở thành những quân nhân dũng mãnh, những quan lại liêm chính. Chương trình học tập tại đây vô cùng nghiêm ngặt, bao gồm các lĩnh vực đa dạng như thần học Hồi giáo, ngôn ngữ, văn học, triết học, lịch sử, toán học và địa lý. Mục tiêu cuối cùng của Enderûn Mektebi là tạo ra một đội ngũ tinh nhuệ, tận tụy phục vụ Sultan và đế chế.
Bên cạnh Enderûn Mektebi, hệ thống giáo dục Ottoman còn phổ cập đến mọi tầng lớp với những ngôi trường tôn giáo mang tên “medreses” và những trường tiểu học “sıbyan mektebi”. Những ngôi trường này mọc lên ở khắp nơi, từ những thành phố sầm uất đến những ngôi làng yên bình, được tài trợ bởi Sultan, quan lại, hoặc những nhà hảo tâm. Sıbyan mektebi là nơi cung cấp kiến thức cơ bản cho trẻ em, bao gồm đọc, viết, toán học cơ bản và kinh Koran. Giáo viên tại đây thường là những người có học thức trong cộng đồng, như imam, muezzin, hoặc những người được kính trọng.
Medreses – Trường Luyện của Giới Tinh Hoa Ottoman
Sau khi hoàn thành chương trình tiểu học, những học sinh có nguyện vọng tiếp tục con đường học vấn sẽ bước vào medreses. Nơi đây được coi là cái nôi của giới tinh hoa Ottoman, thu hút những bộ óc ưu tú nhất từ khắp đế chế. Khác với Enderûn Mektebi chỉ tập trung vào việc đào tạo quan lại, medreses mở rộng cánh cửa cho tất cả những người Hồi giáo, bất kể xuất thân hay địa vị xã hội. Chương trình học tập tại medreses tập trung vào khoa học tôn giáo, luật Hồi giáo, triết học, ngôn ngữ và văn học.
Học giả Taşköprüzade đã phân loại tri thức thành bốn loại chính: tâm linh, lý trí, lời nói và chữ viết. Ông cho rằng mọi ngành khoa học đều có thể được phân loại vào một trong tám loại dựa trên sự kết hợp giữa bốn loại tri thức này. Taşköprüzade nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu toàn diện các ngành khoa học để đạt được sự hiểu biết trọn vẹn về thế giới và về Allah.
Vai trò của người thầy, hay “müderris”, là vô cùng quan trọng trong hệ thống medreses. Müderris là những học giả uyên bác, am hiểu sâu sắc về khoa học tôn giáo, có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển trí tuệ và đạo đức của học trò.
Sự Phát Triển của Medreses và Ảnh hưởng của nó đến Xã hội Ottoman
Medreses đầu tiên của Ottoman được xây dựng vào năm 1331 tại Iznik, đánh dấu sự khởi đầu của một hệ thống giáo dục tôn giáo bài bản. Các Sultan Ottoman rất chú trọng đến việc phát triển medreses, thường xuyên mời gọi những học giả nổi tiếng từ khắp nơi trên thế giới Hồi giáo đến giảng dạy.
Mehmed II, vị Sultan vĩ đại đã chinh phục Constantinople, đặc biệt quan tâm đến việc nâng cao chất lượng giáo dục. Ông cho xây dựng nhiều medreses mới, trong đó có Semâniye medreses – quần thể giáo dục cấp cao bao gồm 16 medreses. Süleymân I, vị Sultan trị vì lâu nhất Ottoman, cũng có những đóng góp quan trọng cho hệ thống medreses. Ông cho xây dựng thêm nhiều medreses mới, đồng thời cải cách chương trình học và nâng cao vị thế của giáo dục y học.
Medreses không chỉ là nơi truyền bá tri thức mà còn là nguồn cung cấp nhân lực chủ chốt cho bộ máy nhà nước Ottoman. Ulema, những học giả tốt nghiệp từ medreses, giữ vai trò quan trọng trong việc giải thích luật Hồi giáo, tham gia vào hệ thống tư pháp và quản lý hành chính.
Hệ thống medreses đã góp phần tạo nên một tầng lớp ulema có ảnh hưởng lớn đến đời sống chính trị, xã hội và văn hóa của Ottoman. Mặc dù không có vị thế chính thức trong hệ thống chính trị, ulema lại có quyền lực tinh thần to lớn, ảnh hưởng đến suy nghĩ và hành động của cả người dân và giới cầm quyền.
Kết Luận
Hệ thống giáo dục Ottoman là một minh chứng cho sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và đổi mới. Từ những ngôi trường tôn giáo medreses đến những học viện đào tạo tinh hoa như Enderûn Mektebi, hệ thống giáo dục Ottoman đã góp phần tạo nên một đế chế hùng mạnh và thịnh vượng. Giáo dục là nền tảng cho sự phát triển bền vững của bất kỳ quốc gia nào, và Đế quốc Ottoman đã chứng minh điều đó một cách rõ ràng.
