Hoàng hôn buông xuống, máy bay đưa tôi đến bờ biển Việt Nam. Bên dưới, những đám cháy âm ỉ lan rộng, đặc trưng của mùa khô. Cảnh tượng này, với một người chưa từng đặt chân đến châu Á, chưa từng chứng kiến chiến tranh như tôi, lại gợi lên một cảm giác ngây ngô về sự tàn phá của bom đạn. Lúc đó, tôi là một “tân binh” thực sự, sắp trở thành phóng viên chiến trường cho tạp chí Time tại Sài Gòn. Hạ cánh xuống sân bay Tân Sơn Nhất giữa tháng 3/1967, cái nóng ẩm của Sài Gòn khiến tôi nhớp nháp mồ hôi. Ánh lửa bập bùng, cháy rực cả một góc trời, khiến tôi lầm tưởng sân bay đang bị tấn công. Đó là ấn tượng đầu tiên của tôi về Việt Nam, một đất nước đang chìm trong khói lửa chiến tranh.
Hình ảnh chiến tranh Việt Nam
Bước chân đầu tiên trên chiến trường
Đêm đầu tiên ở Sài Gòn, tôi trú tại khách sạn Continental Palace, một công trình kiến trúc thanh lịch mang đậm dấu ấn thời thuộc địa. Tiếng súng nổ rền vang từ xa vọng lại, phá vỡ sự yên tĩnh của màn đêm. Mọi người trấn an tôi rằng đó chỉ là hoạt động “H and I” – “harassment and interdiction” (quấy phá và can thiệp), lính Mỹ bắn vào rừng với hy vọng tiêu diệt Việt Cộng. Tám năm sau, cũng tại căn phòng này, tôi lại nghe thấy tiếng tên lửa rơi xuống thành phố. Khi máy bay trực thăng đưa tôi rời khỏi Đại sứ quán Mỹ vào ngày cuối cùng của cuộc chiến, sân bay thực sự bị tấn công, và những đám cháy tôi nhìn thấy chính là sự tàn phá thực sự của chiến tranh.
Lạc quan giữa bão lửa
Tháng 3/1967, không khí lạc quan bao trùm giới chức Mỹ. Họ tin rằng mình đang chiến thắng. Bộ trưởng Quốc phòng Robert McNamara tuyên bố: “Mọi phép đo định lượng đều cho thấy chúng ta đang chiến thắng.” Từ Đại sứ Henry Cabot Lodge đến Tướng William Westmoreland, tất cả đều tin vào một chiến thắng chóng vánh. Hai năm trước đó, Tổng thống Lyndon B. Johnson đã leo thang chiến tranh, đưa quân đội Mỹ trực tiếp tham chiến. Phía cộng sản đáp trả bằng pháo hạng nặng do Liên Xô viện trợ, bắn phá Khu Phi Quân sự (DMZ). Quân lực Việt Nam Cộng hòa (ARVN) vẫn chiến đấu, nhưng lính Mỹ nắm quyền chỉ huy. Cuộc chiến giờ đây mang màu sắc Mỹ.
Hành trình tìm kiếm sự thật
Nhiệm vụ của tôi là tìm hiểu về cuộc chiến này. Tôi đã dành nhiều tháng rong ruổi khắp đất nước, từ đồng bằng sông Cửu Long đến Tây Nguyên, từ xe jeep, xe tải đến máy bay trực thăng. Tôi chứng kiến những trận đánh đẫm máu, vận chuyển đạn dược và cả những túi đựng thi hài lính Mỹ. Tôi đã đi bộ cùng binh lính, trò chuyện với sĩ quan và lính tại ngũ, cảm nhận được sự linh hoạt của đối phương, sức tàn phá khủng khiếp của hỏa lực Mỹ, và nhận ra rằng những “phép đo định lượng” của McNamara chỉ là ảo tưởng. Quân đội gọi các hoạt động quân sự là nhiệm vụ “tìm diệt”, nhưng tôi thấy rõ rằng dù có thể hủy diệt tất cả, chúng ta cũng không thể chiến thắng. Mỗi ngôi làng bị đốt cháy lại sinh ra thêm nhiều kẻ thù.
Những con số và sự thật
Tại Sài Gòn, tôi tham dự các buổi “họp báo lúc 5 giờ chiều”, nơi các quan chức Mỹ báo cáo về tiến trình chiến tranh, về số vũ khí thu giữ, số quân địch bị tiêu diệt. Nhưng những con số này khác xa thực tế tôi chứng kiến trên chiến trường: những ngôi làng bị cháy rụi, thường dân thương vong, bom napalm trút xuống. Thật khó để giành được “trái tim và lý trí” người dân bằng bạo lực. Tôi nhận ra số lượng thương vong của đối phương thường bị phóng đại và tham nhũng tràn lan trong chính phủ miền Nam do Mỹ dựng lên. Không phải các quan chức Mỹ nói dối, mà như nhà báo Sebastian Junger đã viết, họ đang mời gọi chúng ta tham gia vào “một âm mưu” của ảo tưởng.
Cuộc chiến của người Việt
Ban đầu, tôi đến Sài Gòn với suy nghĩ rằng chúng ta cần phải chống lại chủ nghĩa Cộng sản. Nhưng dần dần, tôi nhận ra rằng đối với người Việt, cuộc chiến chống Pháp và chống Mỹ là một, và đấu tranh chống thực dân quan trọng hơn lựa chọn giữa chủ nghĩa Cộng sản hay chống Cộng. Người Mỹ không xem mình là thực dân, nhưng người Việt thì khác. Đồng minh Việt Nam của chúng ta bị coi là tay sai, trong khi đối phương, dù cũng phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài, lại được coi là đại diện cho chủ nghĩa dân tộc. Đối với người nông dân, như Graham Greene đã viết trong tiểu thuyết Người Mỹ Trầm lặng, họ “chỉ mong có đủ gạo ăn… Họ không muốn bị bắn… Họ không muốn những gã da trắng đi xung quanh và dạy bảo họ về điều họ muốn.”
Những lá thư từ chiến trường
Tôi thường xuyên viết thư cho bố, người đã từng sống ở Đông Dương thuộc Pháp những năm 1920-1930. Tôi kể cho ông về thời tiết khắc nghiệt, về bùn đất bám đầy ủng và quần áo, về sự mất lòng tin của người miền Nam đối với chính phủ, về sự tan rã của kết cấu xã hội. Tôi không kể về những viên đạn rít qua đầu, về những cuộc chạm trán bất ngờ và chết chóc trong đêm tối, về những xác chết tái nhợt dưới mưa.
Những ngọn đồi vô danh
Có những trận chiến diễn ra trên những ngọn đồi không tên, chỉ được đánh số theo độ cao. Bắc Việt xây dựng công sự kiên cố trên các ngọn đồi, dụ quân Mỹ vào những trận chiến tiêu hao vô nghĩa. Thương vong của phía Việt Nam luôn cao hơn, nhưng họ có lợi thế sân nhà và tin rằng cuối cùng người Mỹ sẽ mệt mỏi và rút lui, như người Pháp đã từng. Chúng ta luôn chiếm được các ngọn đồi, bất kể cái giá phải trả, và coi đó là chiến thắng. Nhưng như Michael Herr đã viết trong Dispatches, đây là cuộc đối đầu giữa một bên “giữ mảnh da thú trên tường trong khi chúng ta đóng đinh nó lại” và một bên “sẵn lòng chứng kiến máu đổ suốt 10 thế hệ, nếu đó là điều cần thiết để giành được thành công.”
Nghi ngờ gia tăng
Năm 1967, Henry Luce, chủ sở hữu tạp chí Time và Life, qua đời. Ông từng xem Việt Nam là một phiên bản của Trung Quốc, nơi chỉ có thể bị mất đi khi chúng ta không đủ quyết tâm giữ nó. Sau khi ông mất, mọi thứ thay đổi. Khi căn cứ Cồn Tiên bị tấn công vào mùa thu năm đó, Time đăng trên trang nhất hình ảnh một lính thủy quân lục chiến Mỹ nấp trong chiến hào, với tiêu đề “Nghi ngờ gia tăng về cuộc chiến”. Bài báo phản ánh sự thất vọng ngày càng tăng của người Mỹ về cuộc chiến.
Kết luận
Cuộc chiến vẫn tiếp diễn, nhưng đến cuối năm 1967, các phóng viên Time và người dân Mỹ đã mất niềm tin vào một cuộc chiến mà chúng ta vốn đã thua. Chiến tranh Việt Nam là một bài học đau xót về sự phức tạp của chiến tranh, về sự khác biệt giữa nhận thức và thực tế, và về cái giá phải trả cho những ảo tưởng.
Tài liệu tham khảo
- Greenway, H.D.S. (2017, March 15). What I Saw in Vietnam. The New York Times.
- Herr, M. (1977). Dispatches. Knopf.
- Greene, G. (1955). The Quiet American. Heinemann.
