Danh xưng “Hòn Ngọc Viễn Đông” thường được gắn liền với Sài Gòn, gợi lên hình ảnh một thành phố phồn hoa, rực rỡ giữa vùng nhiệt đới. Tuy nhiên, ít ai biết được nguồn gốc và ý nghĩa thực sự của danh xưng này, cũng như vị thế thực sự của Sài Gòn trong lịch sử khu vực Đông Nam Á. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích lịch sử, đối chiếu với các tư liệu và góc nhìn của các học giả đương thời để làm sáng tỏ những điều thú vị đằng sau danh xưng mỹ miều này.
Nội dung
Cuốn sách France in Indochina: Colonial Encounters (Nước Pháp ở Đông Dương: các cuộc đụng đầu thuộc địa) của Tiến sĩ Nikki Cooper, xuất bản năm 2001, đã hé lộ nguồn gốc của cụm từ “Hòn Ngọc Viễn Đông”. Theo đó, trong quá trình xâm chiếm Đông Dương, người Pháp ban đầu nhắm đến việc tạo ra một đế chế thuộc địa tại Đông Nam Á, cạnh tranh với đế quốc Anh và “viên ngọc trên vương miện” của họ – Ấn Độ. Vì vậy, “Hòn Ngọc Viễn Đông” ban đầu được dùng để chỉ toàn bộ vùng đất Đông Dương, chứ không riêng gì Sài Gòn. Sau này, danh xưng này mới được gắn với Sài Gòn – vùng đất đầu tiên người Pháp chiếm được ở Đông Dương vào giữa thế kỷ 19, một phần do sự phồn thịnh tương đối của thành phố này dưới thời thuộc địa, một phần do ý đồ “định hướng phát triển” của chính quyền thực dân.
Sự Thịnh Vượng Tương Đối và Tâm Lý Lữ Khách Phương Tây
Danh xưng “Hòn Ngọc Viễn Đông” mang nặng yếu tố tâm lý của các lữ khách phương Tây. Sau những chuyến hải hành dài ngày, mệt mỏi, việc đặt chân đến một thành phố mang dáng dấp phương Tây như Sài Gòn đã tạo nên một sự tương phản mạnh mẽ, khiến họ liên tưởng đến một “ốc đảo” giữa vùng đất xa lạ. Kiến trúc sư Nguyễn Trọng Huấn đã đưa ra một góc nhìn thú vị về điều này, cho rằng sự tương phản giữa rừng ngập mặn Cần Giờ hoang sơ và một Sài Gòn hoa lệ, với những khách sạn sang trọng, ẩm thực phương Tây, đã góp phần tạo nên ấn tượng mạnh mẽ về một “Hòn Ngọc Viễn Đông” trong mắt người phương Tây.
Khát Vọng Vươn Lên của Đế Quốc Pháp
Việc người Pháp chọn Sài Gòn làm thủ phủ phía Nam thể hiện rõ khát vọng của họ trong việc khai thác tài nguyên, nhân lực và thị trường rộng lớn của Đông Dương, Đông Nam Á và cả miền Hoa Nam của Trung Quốc. Huy hiệu của Sài Gòn, với hình ảnh con cọp và cây cảnh cùng dòng chữ Latin “Paulatim Crescam” (Từ từ tôi sẽ phát triển lên), đã nói lên ý chí phát triển mạnh mẽ của thành phố này dưới thời thuộc địa. Sài Gòn thu hút những người năng động từ khắp nơi đến tìm kiếm cơ hội làm giàu, tạo nên một bức tranh đa văn hóa với sự pha trộn giữa kiến trúc Việt, Hoa, Ấn, Pháp…
Vị Thế Thực Sự của Sài Gòn trong Khu Vực
Tuy được mệnh danh là “Hòn Ngọc Viễn Đông”, nhưng thực tế Sài Gòn chưa bao giờ là thành phố đứng đầu Đông Nam Á về kinh tế. Các nghiên cứu kinh tế chỉ ra rằng GDP của Việt Nam trong suốt thế kỷ 20 luôn ở mức thấp so với các nước láng giềng như Malaysia, Philippines, Thái Lan. Những ghi chép của học giả Phạm Quỳnh về Singapore năm 1922 và của Trần Trọng Kim về Bangkok trong Thế chiến thứ hai cho thấy sự phát triển vượt bậc của hai thành phố này so với Sài Gòn thời bấy giờ. Phạm Quỳnh đã miêu tả Singapore là một hải cảng sầm uất, phố xá đông đúc với những tòa nhà nguy nga, xe hơi chạy như mắc cửi, vượt xa cả Sài Gòn. Còn Trần Trọng Kim thì so sánh Bangkok với Quảng Châu hay Thượng Hải về quy mô và sự trù phú.
Kết Luận
Danh xưng “Hòn Ngọc Viễn Đông” của Sài Gòn, xét trong bối cảnh lịch sử, mang nhiều ý nghĩa hơn là một lời khen ngợi đơn thuần. Nó phản ánh tham vọng của người Pháp, tâm lý của lữ khách phương Tây và một phần nào đó là sự phát triển tương đối của thành phố dưới thời thuộc địa. Tuy nhiên, khi đối chiếu với thực tế lịch sử và kinh tế khu vực, ta thấy rằng Sài Gòn chưa bao giờ đạt đến vị thế “đệ nhất” như danh xưng này gợi lên. Bài học lịch sử cho thấy việc đánh giá một thành phố không chỉ dựa trên vẻ bề ngoài hào nhoáng, mà cần phải xem xét trên nhiều phương diện, đặc biệt là những con số kinh tế và so sánh khách quan với các thành phố khác trong cùng khu vực.
Tài Liệu Tham Khảo
- Cooper, N. (2001). France in Indochina: Colonial Encounters. Berghahn Books.
- Phạm Quỳnh. Pháp Du Hành Nhật Ký.
- Trần Trọng Kim. Một Cơn Gió Bụi.
- Bassino, J.-P., & van der Eng, P. (Nhiều ấn phẩm). Nghiên cứu về kinh tế Đông Nam Á thế kỷ 20.
