Nằm bên bờ sông Sài Gòn trù phú, vùng đất Nam Bộ nói chung và Sài Gòn nói riêng từ lâu đã nổi tiếng là nơi hội tụ, giao thoa của nhiều nền văn hóa khác nhau. Trong dòng chảy lịch sử, bên cạnh những nét đặc trưng của văn hóa bản địa, Sài Gòn còn hấp thụ và dung nạp tinh hoa văn hóa của nhiều cộng đồng dân cư đến từ khắp nơi trên thế giới, đặc biệt là từ Trung Hoa. Sự giao thoa văn hóa này được thể hiện rõ nét qua ngôn ngữ, ẩm thực, phong tục tập quán và đời sống thường nhật của người dân nơi đây. Bài viết này sẽ dẫn dắt bạn đọc khám phá dấu ấn văn hóa Hoa – Việt độc đáo được lưu giữ trong ngôn ngữ Sài Gòn xưa, từ đó hiểu thêm về một giai đoạn lịch sử đầy biến động nhưng cũng không kém phần rực rỡ của vùng đất phương Nam.
Gọi Tên “Người Khách Bên Tàu” – Từ Gốc Gác Đến Biến Đổi Ngữ Nghĩa
Ngay từ buổi đầu khai hoang lập ấp, vùng đất Nam Bộ đã đón nhận những đoàn người Hoa di cư đến sinh sống và buôn bán. Sự hiện diện đông đảo của cộng đồng người Hoa đã tạo nên một sắc thái văn hóa đặc trưng, len lỏi vào đời sống của người dân bản địa, trong đó có cả ngôn ngữ. Những cách gọi tên “người Hoa” trong tiếng Việt phản ánh sinh động quá trình tiếp biến và biến đổi văn hóa độc đáo này.
Gia Định Báo, một ấn phẩm ra đời vào cuối thế kỷ 19, đã ghi nhận cách gọi “Tàu”, “Ba Tàu”, “Các Chú”, “Khách Trú”, “Chệt” hay “Chệc” để chỉ người Hoa. “Tàu” xuất phát từ hình ảnh những con thuyền chở người và hàng hóa từ Trung Hoa cập bến, dần dà trở thành cách gọi chung cho cả cộng đồng người Hoa và những sản phẩm đến từ đất nước này. Từ “Ba Tàu” lại mang ý nghĩa miệt thị hơn, gắn liền với ba khu vực Cù Lao Phố (Đồng Nai), Sài Gòn – Chợ Lớn, Hà Tiên – nơi chúa Nguyễn cho phép người Hoa sinh sống và buôn bán.
Cách gọi “Các Chú” xuất phát từ mối quan hệ thân tình giữa người Việt và người Minh Hương. Là thế hệ con cháu của những người đàn ông Trung Hoa kết hôn với phụ nữ Việt, người Minh Hương được xem như “anh em” với người Việt, do đó được gọi bằng “Các Chú” – một cách xưng hô thể hiện sự gần gũi, thân thiết.
Riêng với từ “Chệc” hay “Chệt”, theo nhà ngôn ngữ học Lê Ngọc Trụ, đây là biến âm từ tiếng Tiều (Triều Châu) của chữ “thúc”, nghĩa là “em trai của cha”. Người Sài Gòn thường dùng từ “Chệc” để gọi chung cho người Hoa, nhưng với người Quảng Đông, cách gọi này bị xem là miệt thị, trong khi người Triều Châu lại không phản đối. Sự khác biệt trong cách nhìn nhận này cho thấy sự đa dạng văn hóa trong cộng đồng người Hoa tại Sài Gòn xưa.
Hình ảnh minh họa: Bức tranh vẽ cảnh sinh hoạt của người Hoa tại Chợ Lớn xưa, cho thấy sự hiện diện đông đảo của cộng đồng này tại Sài Gòn.
Bàn Tiệc Văn Hóa – Khi Hương Vị Quảng Đông Thấm Đậm Ẩm Thực Sài Gòn
Trong số các nhóm Hoa kiều tại miền Nam, người Quảng Đông chiếm số lượng đông đảo nhất. Sự ảnh hưởng của họ thể hiện rõ nét trong văn hóa ẩm thực Sài Gòn, từ những món ăn đường phố bình dân đến các nhà hàng sang trọng.
“Cơm thố”, món ăn tưởng chừng đơn giản nhưng lại mang đậm dấu ấn Quảng Đông. Cơm được nấu trong những chiếc thố nhỏ, ăn kèm với các món mặn, tạo nên sự hài hòa trong hương vị và cách trình bày. Hay như món “cơm chiên Dương Châu”, được chế biến từ cơm nguội, thịt, rau củ, không chỉ thể hiện sự sáng tạo của người đầu bếp mà còn là cách tiết kiệm, tận dụng tối đa nguyên liệu của người Quảng Đông xưa.
Bánh bao, món ăn khoái khẩu của nhiều người Sài Gòn, cũng có nguồn gốc từ Trung Hoa. Tương truyền, bánh bao ra đời từ ý tưởng tận dụng thức ăn thừa, vỏ bánh làm từ bột mì, nhân bánh là thịt vụn, lạp xưởng, trứng… Qua bàn tay tài hoa của người đầu bếp, bánh bao đã trở thành món ăn ngon miệng, được ưa chuộng.
Hình ảnh minh họa: Một góc Chợ Lớn với các quầy hàng bán đồ ăn, cho thấy sự phong phú và đa dạng trong văn hóa ẩm thực của Sài Gòn xưa.
Tiếng Lóng Đường Phố – “Broken Cantonese” Và Dấu Ấn Văn Hóa Hoa Trong Lời Ăn Tiếng Nói
Sự giao thoa văn hóa Hoa – Việt còn thể hiện rõ nét qua những từ ngữ vay mượn từ tiếng Quảng Đông, trở thành một phần không thể thiếu trong ngôn ngữ Sài Gòn. Từ những quán cà phê cóc vỉa hè đến những nhà hàng sang trọng, người ta đều có thể bắt gặp những từ ngữ như “xây chừng” (ly cà phê đen nhỏ), “tài phế” (cà phê đen lớn), “phé nại” (cà phê sữa), “bạt xỉu” (nhiều sữa, ít cà phê), “suỵt xủi” (nước chanh đá), “nhậm xà” (uống trà), “thảy xu” (tính tiền)…
Ngay cả những trò chơi dân gian như “tài xỉu”, “xập xám” cũng mang đậm dấu ấn văn hóa Trung Hoa. Những thuật ngữ như “mậu binh”, “cù lủ”, “thùng”, “sảnh”, “xám chi”, “thú” đã trở nên quen thuộc với người dân Sài Gòn. Hay như tục “lì xì” ngày Tết cũng bắt nguồn từ văn hóa Hoa, thể hiện mong muốn mang lại may mắn, tài lộc cho người nhận.
Từ “Lạc Xoong” Đến “Xì Thẩu” – Chân Dung Người Hoa Trong Lòng Kinh Tế Sài Gòn
Không chỉ góp phần làm phong phú văn hóa ẩm thực và ngôn ngữ, cộng đồng người Hoa còn đóng một vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế Sài Gòn xưa. Họ hiện diện ở mọi ngành nghề, từ buôn bán nhỏ lẻ đến kinh doanh lớn, tạo nên một bức tranh kinh tế đa sắc màu.
Từ những người “lạc xoong” (mua ve chai) lam lũ mưu sinh trên khắp nẻo đường Sài Gòn, đến những chủ tiệm “chạp phô” (tạp hóa) cần mẫn buôn bán, tích lũy từng đồng, hay những “xì thẩu” (doanh nhân) giàu có, kiểm soát nhiều lĩnh vực kinh tế quan trọng… Tất cả đã tạo nên một cộng đồng người Hoa năng động, thích ứng nhanh nhạy và có khả năng nắm bắt cơ hội.
Sài Gòn xưa từng chứng kiến sự trỗi dậy của những “ông vua không ngai” người Hoa như Trần Thành với hãng bột ngọt Vị Hương Tố, mì gói Hai Con Tôm, nước tương…; Lý Long Thân với hàng loạt hãng xưởng dệt may, nhuộm, cán sắt, dầu ăn, ngân hàng, khách sạn…; Lâm Huê Hồ – “vua phế liệu” với khối tài sản khổng lồ; Vương Đạo Nghĩa – “ông vua kem đánh răng”…
Kết Luận
Dấu ấn văn hóa Hoa – Việt in đậm nét trong lòng Sài Gòn xưa, từ ngôn ngữ, ẩm thực đến đời sống kinh tế, tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo cho vùng đất này. Sự giao thoa, hòa quyện giữa hai nền văn hóa đã góp phần tạo nên diện mạo Sài Gòn – một đô thị năng động, đa dạng và hấp dẫn. Việc tìm hiểu, giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống này góp phần quan trọng trong việc xây dựng và phát triển TP. Hồ Chí Minh ngày nay.
