John Prados (1951-2022) là một nhà sử học quân sự người Mỹ nổi tiếng với niềm đam mê khai thác kho tàng tư liệu giải mật của chính phủ. Ông đã cho ra đời hàng chục cuốn sách vạch trần những sự thật gây chấn động về Chiến tranh Lạnh, Chiến tranh Việt Nam và hoạt động của cộng đồng tình báo Hoa Kỳ. Bên cạnh sự nghiệp nghiên cứu đồ sộ, Prados còn được biết đến là một nhà thiết kế trò chơi cờ chiến thuật tài ba, sở hữu nhiều giải thưởng danh giá.
Hành Trình Khám Phá Lịch Sử Bóng Tối
Với phong cách lãng tử của thập niên 1960, mái tóc đuôi ngựa và bộ ria xồm xoàm, Tiến sĩ Prados là hiện thân của một học giả kiêm nhà hoạt động xã hội sôi nổi.
John Prados năm 2009 (Ảnh: National Security Archive)
Các tác phẩm của ông, đồ sộ và được nghiên cứu kỹ lưỡng, bao quát nhiều chủ đề lịch sử đa dạng, từ Trận Vịnh Leyte trong Thế chiến II, đến thành công của Đường mòn Hồ Chí Minh trong Chiến tranh Việt Nam, và những toan tính của Nhà Trắng trước cuộc chiến Iraq năm 2003.
Xuyên suốt các công trình nghiên cứu của mình, Prados luôn khẳng định một lập luận xuyên suốt: tư liệu lưu trữ về hoạt động tình báo và hoạt động bí mật là chìa khóa để hé lộ những góc khuất của lịch sử. Theo ông, khối lượng khổng lồ các tài liệu này, nếu được đưa ra ánh sáng, sẽ thay đổi hoàn toàn cách nhìn nhận của chúng ta về quá khứ.
Từ Sinh Viên Đam Mê Đến Chuyên Gia Hàng Đầu
Vào thập niên 1970, khi Tiến sĩ Prados còn là một sinh viên đại học tại Đại học Columbia, việc tiếp cận thông tin mật vẫn còn là một thách thức lớn. Tuy nhiên, làn sóng sử gia và nhà báo tận dụng Đạo luật Tự do Thông tin để khai thác kho lưu trữ của chính phủ đã truyền cảm hứng cho ông dấn thân vào con đường nghiên cứu đầy chông gai này.
Khai thác tài liệu lưu trữ là một công việc vô cùng khó khăn, đặc biệt là khi tài liệu chưa được số hóa. Prados là một trong số ít những người có đủ kiên trì và nghị lực để theo đuổi công việc này. Thomas Blanton, giám đốc Lưu trữ An ninh Quốc gia Hoa Kỳ, nơi Prados giữ vai trò chuyên gia cao cấp, đã nhận xét: “Ông ấy đúng là một con chuột ở kho lưu trữ… Ông ấy là người thợ mỏ giỏi nhất trong mỏ vàng tư liệu gốc”.
Mặc dù sở hữu bằng tiến sĩ của Đại học Columbia danh tiếng, Tiến sĩ Prados chưa bao giờ giữ một chức danh học thuật chính thức nào. Tự nhận mình là một “học giả độc lập”, ông dành trọn tâm huyết cho việc nghiên cứu và chỉ nhận lời làm việc chính thức tại Lưu trữ An ninh Quốc gia Hoa Kỳ vào năm 1997 theo lời mời của Thomas Blanton. Tuy nhiên, điều đó không hề ảnh hưởng đến sự kính trọng mà các đồng nghiệp dành cho ông. Prados là thành viên của nhiều hội nghề nghiệp uy tín, trong đó có Hiệp hội Sử gia về Quan hệ Đối ngoại Hoa Kỳ.
Nỗ Lực Không Ngừng Nghỉ Vì Một Nền Dân Chủ Minh Bạch
Động lực làm việc của Tiến sĩ Prados không chỉ đơn thuần đến từ sự tò mò tri thức. Trải qua những biến động xã hội của thập niên 1960, chứng kiến sự xảo trá của chính quyền được phơi bày qua Hồ sơ Lầu Năm Góc và vụ bê bối Watergate, ông tin rằng nền dân chủ chỉ tồn tại khi người dân được tiếp cận với những bí mật của chính phủ.
Là một nhà hoạt động phản chiến sôi nổi, Prados đã dành cả sự nghiệp học thuật của mình để đào sâu vào những bí mật bị chính phủ che giấu. Ông lo ngại rằng những bài học đắt giá mà thế hệ của ông đã rút ra được từ thập niên 1960 sẽ bị lãng quên trong bối cảnh chính quyền Reagan đang thúc đẩy các cuộc chiến tranh bí mật ở Trung Mỹ và các thỏa thuận phi pháp như trong vụ Iran-Contra. Trong một cuộc phỏng vấn với tờ Thời báo New York năm 1993, ông khẳng định: “Người dân Mỹ không chỉ cần, mà còn có quyền biết về lịch sử của họ”.
Di Sản Lịch Sử Vững Bền
Trong suốt sự nghiệp của mình, Tiến sĩ John Prados đã xuất bản hơn 20 cuốn sách và vô số bài báo, trong đó có nhiều tác phẩm giá trị về Chiến tranh Việt Nam như:
-
The Sky Would Fall: Operation Vulture: The U.S. Bombing Mission in Indochina, 1954 (Trời sập: Chiến dịch Kền kền: Nhiệm vụ ném bom của Mỹ ở Đông Dương năm 1954). New York: Dial Press (1983).
-
Presidents’ Secret Wars: CIA and Pentagon Covert Operations since World War II (Chiến tranh bí mật của các Tổng thống Mỹ: Những hoạt động ngầm của CIA và Lầu Năm Góc từ sau Thế chiến II). New York: William Morrow (1986)
Bìa sách “Chiến tranh bí mật của các Tổng thống Mỹ”
-
Valley of Decision: The Siege of Khe Sanh (Thung lũng Quyết định: Cuộc bao vây ở Khe Sanh), viết cùng Ray W. Stubbe. Boston: Houghton Mifflin (1991).
-
The Blood Road: The Ho Chi Minh Trail and the Vietnam War (Con đường máu: Đường mòn Hồ Chí Minh và Chiến tranh Việt Nam). New York: Wiley (1999).
-
Vietnam: The History of an Unwinnable War, 1945–1975 (Việt Nam: Lịch sử một cuộc chiến không thể thắng được, 1945–1975). University Press of Kansas (2009).
-
In Country: Remembering the Vietnam War (Nhớ về Chiến tranh Việt Nam). Lanham, MD: Ivan R. Dee (2011)
Đặc biệt, cuốn sách Chiến tranh bí mật của các Tổng thống Mỹ: Những hoạt động ngầm của CIA và Lầu Năm Góc từ sau Thế chiến II đã được xuất bản tại Việt Nam vào quý III năm 2022 bởi Chi nhánh Hà Nội của Viện Nghiên cứu Phát triển Phương Đông và Nhà xuất bản Công an Nhân dân.
Qua 18 chương sách, độc giả có thể tìm thấy nhiều thông tin quý giá về hoạt động bí mật của Mỹ ở Việt Nam, từ các điệp vụ xâm nhập miền Bắc, vụ tập kích Sơn Tây, đến chiến dịch Phượng Hoàng. Tác giả đã sử dụng khối lượng lớn tài liệu giải mật cùng các hồi ký và công trình nghiên cứu đáng tin cậy để phơi bày những góc khuất của lịch sử và kêu gọi sự giám sát chặt chẽ hơn đối với hoạt động tình báo của Hoa Kỳ.
Sự ra đi của John Prados là một mất mát lớn cho giới sử học. Tuy nhiên, di sản đồ sộ mà ông để lại sẽ tiếp tục là nguồn cảm hứng vô tận cho các thế hệ học giả tiếp nối con đường nghiên cứu lịch sử đầy chông gai nhưng cũng đầy vinh quang.
