Lịch pháp, một hệ thống đếm thời gian dựa trên quan sát thiên văn, là một trong những phát minh quan trọng nhất của nhân loại. Lịch Trung Hoa, với lịch sử lâu đời và phức tạp, phản ánh sự am hiểu sâu sắc của người xưa về vũ trụ và thiên nhiên. Bài viết này sẽ đưa chúng ta vào hành trình khám phá cách người Trung Hoa xác định tháng đầu năm trong lịch của họ qua các thời kỳ lịch sử, đồng thời làm sáng tỏ những hiểu lầm thường gặp về mối liên hệ giữa lịch Trung Hoa và lịch Việt Nam.
Người Trung Hoa cổ đại quan sát sự vận động của mặt trời và mặt trăng để xây dựng nên hệ thống lịch pháp âm dương. Hệ thống này kết hợp cả chu kỳ của mặt trăng (âm lịch) và chu kỳ của mặt trời (dương lịch), tạo nên một lịch pháp vừa phản ánh sự thay đổi của mùa màng, vừa ghi nhận chu kỳ thời gian theo tháng.
Luật Lệ và Khái Niệm Cơ Bản của Lịch Trung Hoa
Lịch Trung Hoa hiện đại tuân theo những quy tắc được thiết lập từ năm 1929, sử dụng kinh tuyến 120°Đ và múi giờ UTC+8 để tính toán các hiện tượng thiên văn. Ngày bắt đầu từ nửa đêm hôm trước đến nửa đêm hôm sau, và ngày đầu tháng được xác định là ngày mà mặt trăng nằm giữa trái đất và mặt trời trên cùng mặt phẳng (ngày sóc). Đặc biệt, Đông Chí, một trong 24 tiết khí, luôn nằm trong tháng 11 âm lịch.
Vị trí Trái Đất so với Mặt TrờiHình 1: Vị trí Trái Đất so với Mặt Trời theo 12 trung khí (Vẽ lại theo Liu)
Khái niệm “trung khí” và “tiết khí” đóng vai trò quan trọng trong lịch Trung Hoa. 12 trung khí chia một năm dương lịch thành 12 phần gần bằng nhau, đại diện cho các mốc thời gian quan trọng trong năm. Xen kẽ giữa 12 trung khí là 12 tiết khí, tạo thành 24 tiết khí, phản ánh sự biến đổi của thời tiết và mùa màng. Việc xác định tháng nhuận dựa trên sự xuất hiện của trung khí trong tháng âm lịch. Trước năm 1645, tháng đầu tiên không có trung khí được coi là tháng nhuận. Sau năm 1645, quy tắc này được sửa đổi, tháng nhuận là tháng đầu tiên không có trung khí trong một “tuế” (năm tính từ Đông Chí này đến Đông Chí tiếp theo).
“Kiến” (建) là can của chòm sao Bắc Đẩu (sao Bánh Lái) mà người Trung Hoa quan sát được vào buổi chiều tháng Đông Chí. Vào thời cổ đại, chòm sao này chỉ hướng Bắc, ứng với địa chi Tý, do đó tháng có Đông Chí được gọi là tháng “kiến Tý”.
Chòm sao Bắc Đẩu xoay theo mùaHình 2: Chòm sao Bắc Đẩu xoay theo mùa (Nguồn: Perkic)
Tháng Đầu Năm Qua Các Thời Kỳ Lịch Sử
Lịch sử Trung Hoa ghi nhận nhiều sự thay đổi trong việc xác định tháng đầu năm. Thời Xuân Thu (770-481 TCN), nước Lỗ lấy tháng kiến Sửu làm tháng đầu năm. Thời Chiến Quốc (480-222 TCN), có đến 6 loại lịch khác nhau, mỗi loại lấy một tháng khác nhau làm tháng đầu năm, bao gồm kiến Tý, kiến Sửu, kiến Dần và kiến Hợi.
Thời Tần (221-206 TCN) sử dụng lịch Chuyên Húc, lấy tháng kiến Hợi làm tháng đầu năm. Sang thời Hán (206 TCN – 220 CN), ban đầu vẫn dùng lịch Tần, sau đó Hán Vũ Đế đổi tháng đầu năm sang kiến Dần. Thời Vương Mãng, tháng đầu năm lại được đổi thành kiến Sửu, rồi sau đó lại quay về kiến Dần.
Từ thời Tấn (266-420) trở về sau, tháng đầu năm thường được giữ nguyên là kiến Dần, trừ một số ngoại lệ như thời Võ Tắc Thiên (Đường) đổi sang kiến Tý.
Tháng Đầu Năm trong Lịch Việt Nam
Một số người cho rằng việc miền Bắc Việt Nam gọi tháng 11 âm lịch là “tháng Một” chứng tỏ người Việt xưa từng sử dụng lịch kiến Tý. Tuy nhiên, đây là một quan niệm sai lầm. Việc gọi tháng 11 là “tháng Một” chỉ là cách gọi địa phương, không phản ánh việc sử dụng một hệ thống lịch khác. Các bằng chứng ngôn ngữ cho thấy người Việt tiếp nhận lịch pháp từ thời Đường, và thời Đường (trừ thời Võ Tắc Thiên) sử dụng lịch kiến Dần. Do đó, có thể kết luận rằng phiên bản lịch Trung Hoa sớm nhất mà người Việt sử dụng là kiến Dần, chứ không phải kiến Tý.
Kết Luận
Lịch Trung Hoa, với những quy tắc phức tạp và lịch sử biến đổi, thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên. Việc xác định tháng đầu năm, dù trải qua nhiều thay đổi, đều dựa trên sự quan sát tỉ mỉ các hiện tượng thiên văn. Hiểu rõ về lịch Trung Hoa giúp chúng ta hiểu hơn về văn hóa và lịch sử của Trung Hoa, đồng thời tránh những hiểu lầm về mối quan hệ giữa lịch Trung Hoa và lịch Việt Nam. Việc nghiên cứu và bảo tồn những kiến thức lịch pháp cổ xưa là cần thiết để gìn giữ di sản văn hóa của nhân loại.
Tài liệu tham khảo
- Liu, Yuk Tung (2018–2024). Rules for the Chinese calendar. https://ytliu0.github.io/ChineseCalendar/
- Smith, Adam. The Chinese sexagenary cycle and the ritual foundations of the calendar. In Calendars and Years II: Astronomy and Time in the Ancient and Medieval World, ed. John M. Steele (2010).
- Perkic, Anthony. Using the Big Dipper as a sign post. https://orionbearastronomy.com/2018/10/11/using-the-big-dipper-as-a-sign-post/ (13-Apr-24)
Hình 3 từ bài gốc không được sử dụng vì không phù hợp với nội dung bài viết mới.
