Cuốt nguồn lịch sử về hai cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông (1285 và 1287-1288), ta không thể bỏ qua bộ sử “An Nam Chí Lược” của Lê Tắc. Dù tác giả mang vết nhơ đầu hàng giặc, nhưng công trình này lại cung cấp những ghi chép vô cùng quý giá, tỉ mỉ đến từng ngày Can Chi, giúp hậu thế tái hiện lại bức tranh lịch sử một cách chân thực. “An Nam Chí Lược” như một góc nhìn khác, bổ sung cho các bộ sử khác như “Nguyên sử”, “Tục Tư Trị Thông Giám”, “Đại Việt Sử Ký Toàn Thư” và “Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục”, tạo nên một bức tranh toàn cảnh về cuộc chiến hào hùng của dân tộc.
Cuộc Xâm Lăng Lần Thứ Hai (1285)
Mùa đông năm Giáp Thân (1284-1285), Hốt Tất Liệt lệnh cho Thoát Hoan và A Lý Hải Nha đem quân sang xâm lược Đại Việt, lấy cớ yểm trợ cho chiến dịch Chiêm Thành. Ngày 27/1/1285 (21 tháng 12 năm Giáp Thân), quân Nguyên chia làm hai cánh tiến vào biên giới Lạng Sơn. Cánh quân phía Tây do La Hợp Đáp Nhi và A Thâm chỉ huy, tiến qua huyện Cao Lộc. Cánh quân phía Đông do Khiếp Tiết Tán Lược Nhi và Lý Bang Hiến dẫn đầu, tiến qua Cấp Lĩnh, Thoát Hoan theo sau. Quân Nguyên nhanh chóng phá ải Khả Lợi, Anh Nhi Quan, bắt và hành quyết gián điệp Đỗ Vĩ. Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn trấn thủ ải Nội Bàng (thị xã Chũ, Bắc Giang ngày nay), nhưng đến ngày 2/2/1285 (27 tháng Chạp năm Giáp Thân) đã bị quân Nguyên đánh bại, phải rút về Lạng Giang.
Ngày 14/2/1285 (9 tháng Giêng năm Ất Dậu), Trần Thánh Tông thân chinh đem 10 vạn quân giao chiến với quân Nguyên do Ô Mã Nhi, Nạp Hải và Tôn Lâm Đức chỉ huy tại Bình Than, nhưng bị đánh lui. Tiếp đến, ngày 18/2/1285 (13 tháng Giêng năm Ất Dậu), quân ta lại bại trận tại sông Hồng, quân Nguyên thừa thắng chiếm Thăng Long. Ngày 26/2/1285 (21 tháng Giêng năm Ất Dậu), tại ải Thiên Mạc (cửa sông Lục Đầu), tướng Trần Bình Trọng anh dũng hy sinh. Trần Thánh Tông rút lui về giữ ải Hải Thị, nhưng tiếp tục thất bại.
Trong khi đó, cánh quân Nguyên do Toa Đô, Đường Cổ Đái và Hắc Đích từ Chiêm Thành tiến vào Bố Chính (Quảng Bình), đánh úp phía sau. Trần Nhật Duật và Trịnh Đình Tán chống cự tại Nghệ An nhưng không thành. Tình thế nguy cấp, Trần Thánh Tông cử Trần Kiện (con của An Sinh Vương Trần Liễu) đến Thanh Hoá nghênh chiến. Do thiếu viện binh, Trần Kiện cùng Lê Tắc đã đầu hàng quân Nguyên.
Quân Nguyên tiếp tục thắng thế, giết tướng Đinh Xa và Nguyễn Tất Dõng, Trần Tú Tuấn cũng đầu hàng. Trần Quang Khải bị đánh bại tại bến Phú Tân. Trần Thánh Tông bị vây hãm ở Tam Trì, may mắn thoát được nhờ sự giúp đỡ của Nguyễn Cường. Trần Ích Tắc cũng ra hàng quân Nguyên. Tuy nhiên, đến tháng 4/1285, quân ta phản công chiếm lại Thăng Long. Quân Nguyên tuy đánh bại quân ta ở Thăng Long ngày 9/6/1285 nhưng sau đó đã rút lui, bị quân ta truy kích đến sông Nam Sách. Toa Đô tử trận trên đường rút lui.
Cuộc Xâm Lăng Lần Thứ Ba (1287-1288)
Năm Đinh Hợi (1287), Hốt Tất Liệt lại cử Thoát Hoan đem quân xâm lược Đại Việt lần thứ ba, hộ tống Trần Ích Tắc về nước. Tháng 10/1287, quân Nguyên đến Lai Tân (Quảng Tây) và chia quân tiến đánh. Thủy quân Nguyên bị Trần Khánh Dư phục kích ở vùng biển Vạn Ninh (Quảng Ninh) nhưng sau đó đã đánh bại quân ta và chiếm được thuyền lương. Bộ binh Nguyên tiến đến Lộc Châu (Lạng Sơn).
Tháng 12/1287, quân Nguyên tiến đến Tứ Thập Nguyên. Do mất nhiều lương thảo, Thoát Hoan ra lệnh cho Ô Mã Nhi cướp lương tại Đại Việt. Trình Bằng Phi và A Lý cho xây dựng thành gỗ tại Phả Lại (Bắc Ninh) và Chí Linh (Hải Dương) để dự trữ lương thực. Lê Tắc cùng hơn 5.000 quân tiếp tục tiến vào Đại Việt nhưng bị đánh bại tại ải Nội Bàng.
Tháng Giêng năm Mậu Tý (1288), Thoát Hoan rút về phía bắc sông Hồng. Ô Mã Nhi ra khơi đón thuyền lương của Trương Văn Hổ, nhưng bị quân ta đánh bại tại cửa Văn Úc (Hải Phòng). Trương Văn Hổ cũng bị đánh bại ở Quảng Ninh. Tháng 2/1288, Trần Thánh Tông sai Trần Tùng giả hàng để làm suy yếu quân địch. Thoát Hoan tức giận định đốt thành Thăng Long nhưng bị can ngăn. Nhận thấy tình hình bất lợi, quân Nguyên quyết định rút lui. Tháng 3/1288, Trình Bằng Phi bị chặn đánh khi tìm đường rút lui. Quân Nguyên rút khỏi ải Nội Bàng, bị quân ta truy kích. Thủy quân Nguyên do Ô Mã Nhi chỉ huy bị đánh tan tại sông Bạch Đằng. Thoát Hoan rút lui theo đường Lộc Châu.
Kết Luận
Qua những ghi chép của “An Nam Chí Lược”, ta thấy được sự khốc liệt và diễn biến phức tạp của hai cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông. Dù có lúc gặp khó khăn, nhưng với lòng yêu nước, sự đoàn kết và tài thao lược của các vị tướng lĩnh, đặc biệt là Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, quân và dân Đại Việt đã anh dũng chiến đấu, giành thắng lợi vẻ vang, bảo vệ vững chắc độc lập dân tộc. Bài học lịch sử về tinh thần đoàn kết, ý chí kiên cường và mưu trí quân sự vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.
Tài Liệu Tham Khảo
- Lê Tắc, An Nam Chí Lược.
- Ngô Sĩ Liên, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư.
- Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục.
- Tất Nguyên, Tục Tư Trị Thông Giám.
- Sử liệu từ website nghiencuuquocte.org (độ tin cậy cần được kiểm chứng thêm).
