Đầu thế kỷ 20, Việt Nam oằn mình dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Các phong trào Cần Vương, Văn Thân tuy sôi nổi nhưng dần bị dập tắt. Bất lực trước sức mạnh quân sự của đối phương, tầng lớp sĩ phu chuyển hướng sang con đường duy tân, với hai trào lưu tiêu biểu: Đông Du của Phan Bội Châu và Duy Tân của Phan Chu Trinh. Tuy nhiên, cả hai đều bị Pháp thẳng tay đàn áp. Trong bối cảnh thế giới dậy sóng bởi các phong trào giải phóng dân tộc, những người yêu nước Việt Nam cũng bắt đầu thành lập các đảng phái chính trị, học tập phương Tây, kết hợp đấu tranh công khai và bí mật.
Nội dung
Bối cảnh lịch sử hình thành Việt Nam Quốc Dân Đảng
Năm 1911, Cách mạng Tân Hợi thành công tại Trung Quốc, lật đổ nhà Mãn Thanh, đã tạo nên làn sóng cổ vũ mạnh mẽ cho các phong trào cách mạng tại Việt Nam. Năm 1912, Việt Nam Quang Phục Hội ra đời tại Quảng Châu (Trung Quốc) do Cường Để làm Hội trưởng và Phan Bội Châu làm Tổng lý, đánh dấu bước chuyển mới trong phong trào đấu tranh giành độc lập. Năm 1924, Tâm Tâm Xã, một tổ chức cấp tiến tách ra từ Quang Phục Hội, đã gây tiếng vang lớn với vụ ám sát hụt toàn quyền Martial Merlin tại Quảng Châu. Đến năm 1925, Phan Bội Châu bị bắt, dự định cải tổ Quang Phục Hội thành Việt Nam Quốc Dân Đảng vẫn còn dang dở. Trong nước, phong trào bạo động lại trỗi dậy với các cuộc khởi nghĩa của Phan Xích Long (1913), vua Duy Tân (1916) và Thái Nguyên (1917).
Hình ảnh tư pháp thời Pháp thuộc
Cùng lúc đó, nhiều đảng phái chính trị ôn hòa ra đời như Đảng Lập hiến (1923), Đảng Thanh niên (1926) và Đảng Phục Việt (1925, sau đổi tên thành Tân Việt Cách mạng Đảng). Năm 1925 đánh dấu hai sự kiện quan trọng: Phan Bội Châu bị bắt rồi được ân xá, và Phan Chu Trinh qua đời, để lại làn sóng tiếc thương sâu sắc trong lòng người dân. Chính trong bối cảnh sôi sục này, Việt Nam Quốc Dân Đảng chính thức thành lập.
Thành lập và hoạt động của Việt Nam Quốc Dân Đảng
Năm 1927, Việt Nam Quốc Dân Đảng (VNQDĐ) được thành lập tại Hà Nội, với Nguyễn Thái Học là Chủ tịch. Ban đầu, VNQDĐ nỗ lực hợp nhất với các đảng phái khác nhưng bất thành. Đảng xuất bản báo Hồn Cách mạng làm cơ quan tuyên truyền, nhưng chỉ ra được vài số rồi ngừng hoạt động. Để kinh tài và liên lạc, VNQDĐ mở Khách sạn Việt Nam tại Hà Nội, nhưng bị Pháp theo dõi sát sao. Đảng cũng tìm kiếm sự ủng hộ của Phan Bội Châu, mời ông làm Chủ tịch Danh dự.
Yên Bái – trung tâm của cuộc khởi nghĩa
Cuối năm 1928, VNQDĐ đã phát triển mạnh mẽ với khoảng 1.500 đảng viên. Năm 1929, vụ ám sát trùm mộ phu René Bazin gây chấn động, dẫn đến làn sóng khủng bố của Pháp, bắt giữ hàng trăm đảng viên VNQDĐ. Trước tình thế nguy cấp, VNQDĐ phải cải tổ, thành lập Tổng bộ Chiến tranh và các nhóm chiến đấu, chuẩn bị cho cuộc tổng khởi nghĩa.
Khởi nghĩa Yên Bái và sự đàn áp của thực dân Pháp
Dù gặp nhiều khó khăn, Nguyễn Thái Học vẫn quyết định phát động tổng khởi nghĩa vào đêm mùng 9, rạng sáng mùng 10 tháng 2 năm 1930. Cuộc khởi nghĩa diễn ra ở nhiều nơi như Yên Bái, Hưng Hóa, Lâm Thao, Sơn Tây, nhưng đều bị Pháp dập tắt nhanh chóng. Pháp trả thù tàn bạo, điển hình là vụ ném bom xuống làng Cổ Am, khiến 21 thường dân thiệt mạng. Nguyễn Thái Học và nhiều lãnh đạo VNQDĐ bị bắt. Hội đồng đề hình, một công cụ chính trị của Pháp, đã đưa ra những bản án hà khắc, xử tử nhiều đảng viên VNQDĐ.
Di sản của Khởi nghĩa Yên Bái
Khởi nghĩa Yên Bái tuy thất bại nhưng đã để lại những bài học quý báu về tinh thần yêu nước, ý chí quật cường của thế hệ trẻ Việt Nam. Sự hy sinh của Nguyễn Thái Học và các đồng chí đã khơi dậy ngọn lửa đấu tranh trong lòng nhân dân, tạo tiền đề cho các phong trào cách mạng sau này. Dù không thành công, khởi nghĩa Yên Bái vẫn là một dấu mốc quan trọng trong lịch sử đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
- Hoàng Văn Đào, Việt Nam Quốc Dân Đảng, tái bản kỳ 2, Sài Gòn, 1970.
- David Joel Steinberg (chủ biên), In Search of Southeast Asia, A Modern History, Praeger Publishers, New York, 1971.
- Phan Bội Châu, Niên biểu, đăng trong Phan Bội Châu toàn tập, tập 6, Chương Thâu (sưu tầm và biên soạn), Nxb.Thuận Hóa, Huế, 1990.
- Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên, q. 7, Sài Gòn 1972.
