Câu chuyện về tên gọi sông Linh Giang đã gây nhiều tranh cãi trong giới sử học. Đại Nam nhất thống chí (ĐNNTC), bộ sách do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn, khẳng định Linh Giang chính là sông Gianh, con sông lịch sử phân chia Đàng Trong và Đàng Ngoài suốt hơn 200 năm. Liệu ghi chép này có chính xác? Hành trình tìm kiếm câu trả lời sẽ đưa chúng ta ngược dòng lịch sử, khám phá những tư liệu quý giá của các bậc tiền nhân.
Nội dung
Khảo cứu qua các tư liệu lịch sử
ĐNNTC được biên soạn trong khoảng thời gian từ năm 1864 đến 1875, ghi lại: “Sông Linh Giang (sông Gianh): ở cách huyện Bình Chính 3 dặm về phía nam, bờ phía bắc thuộc huyện Bình Chính, bờ phía nam thuộc huyện Bố Trạch, lại có tên sông là Thanh Hà…”. Tuy nhiên, khi đối chiếu với các nguồn sử liệu trước đó, ta thấy một bức tranh khác.
Năm 1435, Nguyễn Trãi trong Dư Địa chí đã khẳng định sông Linh thuộc xứ Thuận Hóa, bao gồm vùng đất rộng lớn từ Quảng Bình đến một phần Quảng Nam ngày nay. Sách chép: “HẢI CẬP VÂN, LINH DUY, THUẬN HÓA (Bể cùng núi Vân, sông Linh là ở Thuận Hóa)”.
Hình ảnh thượng nguồn sông Gianh
Đến năm 1553, Ô Châu cận lục của Dương Văn An mô tả chi tiết hơn về sông Linh Giang: “Sông Linh Giang. Sông do hai nguồn Kim Trà và Đan Điền chảy vào, rộng sâu vô cùng, khúc uốn quanh co rất hữu tình… Phía Đông Bắc có chùa Sùng Hóa và bia Hoằng Phúc. Các nha môn như hiến ty, huyện đường, chưởng vệ đều đặt ven hai bên sông.” Mô tả này gợi nhắc đến hình ảnh sông Hương tại Huế với hai nguồn Kim Trà (Hương Trà) và Đan Điền (Quảng Điền), cùng các địa danh nổi tiếng như chùa Sùng Hóa (Thiền Lâm).
Sông Hương, Huế
Lê Quý Đôn trong Phủ Biên Tạp Lục (1776) cũng đồng tình với quan điểm này: “Linh Giang, nước từ hai nguồn Hương Trà Đan Điền đổ về, rất sâu rộng… Sông cái Đan Điền, nguồn ở rất xa, bờ Nam bờ Bắc sông đều có dân cư, thành lớn Thuận Hóa ở về hạ lưu.”
Sang đầu thế kỷ 19, Lịch Triều Hiến Chương Loại Chí của Phan Huy Chú (1809) đã phân định rõ ràng hai phủ Triệu Phong và Tân Bình thuộc trấn Thuận Hóa. Phủ Triệu Phong có sông Linh Giang, bắt nguồn từ hai nguồn Kim Trà và Đan Điền. Trong khi đó, phủ Tân Bình, sau đổi thành phủ Quảng Bình, có sông Đại Linh, tức sông Gianh, là ranh giới phía Nam với trấn Nghệ An.
Sông Gianh: Đại Linh, không phải Linh Giang
Lê Quý Đôn cũng khẳng định sông Gianh có tên gọi là Đại Linh: “Từ bến các xã phường Lộc Điền Lũ Đằng đi thuyền theo sông ĐẠI LINH là phía hữu sông Đại Linh, tức sông Gianh…”. Đặng Xuân Bảng trong Sử Học Bị Khảo cũng chỉ gọi sông Gianh là sông Gianh hoặc ngòi Quảng Tuần, chứ không hề nhắc đến tên Linh Giang.
Sông Gianh, Quảng Bình
Kết luận
Dựa trên các tư liệu lịch sử có niên đại trước ĐNNTC, có thể kết luận sông Linh Giang chính là sông Hương ở Thừa Thiên Huế, còn sông Gianh có tên gọi là Đại Linh. Việc ĐNNTC ghi nhận Linh Giang là sông Gianh có thể là một sự nhầm lẫn, sau này được nhiều tác giả khác tiếp tục dẫn lại. Bài học lịch sử này cho thấy tầm quan trọng của việc đối chiếu, kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau để đạt được sự chính xác và khách quan trong nghiên cứu lịch sử.
Tài liệu tham khảo
- Đại Nam nhất thống chí, Tập 1 & 2, Nxb KHXH, 1969.
- Dư Địa chí (trong Ức Trai Tập, tập hạ), Nguyễn Trãi, Nxb Văn Học, 1993.
- Ô Châu cận lục, Dương Văn An, Nxb KHXH, 1997.
- Phủ Biên Tạp Lục, Lê Quý Đôn, Nxb Khoa Học, 1964.
- Lịch triều hiến chương loại chí, Tập 1, Phan Huy Chú, Nxb KHXH, 1992.
- Sử học bị khảo, Đặng Xuân Bảng, Nxb VHTT, 1997.
