Đông Dương những năm cuối thập niên 1930, dưới ách thống trị của thực dân Pháp, xã hội Việt Nam phải đối mặt với nhiều vấn đề nhức nhối. Trong số đó, nạn hối lộ và tham nhũng len lỏi khắp ngõ ngách, từ chốn quan trường đến đời sống thường nhật, trở thành một vấn nạn nhức nhối. Bài viết trên “Đông Dương Tạp chí” số 32 ngày 18/12/1937 của nhà báo Nguyễn Văn Vĩnh đã phơi bày thực trạng đáng buồn ấy với giọng văn sắc bén, phê phán sâu sắc bộ máy quan lại và những kẻ cơ hội lợi dụng lòng tin của người dân để trục lợi.
Nguyễn Văn Vĩnh, cây bút tiên phong của nền báo chí quốc ngữ, đã không ngần ngại vạch trần bộ mặt thật của những “thầy cò”, “kiếm việc”, những kẻ đóng vai trò trung gian, môi giới trong các mối quan hệ với chính quyền. Ông cho thấy sự tồn tại của một hệ thống ngầm với những mánh khóe tinh vi, lợi dụng sự thiếu hiểu biết của người dân để trục lợi. Đối với người dân quê “chất phác”, pháp luật là công minh, quan tòa là đại diện cho công lý, nhưng thực tế lại ph残酷 và đầy rẫy bất công.
Hình ảnh minh họa một phiên tòa thời Nguyễn. Nguồn: Thư viện Nguyễn Văn Hưởng
Sự phức tạp của hệ thống luật pháp, thủ tục hành chính rườm rà đã tạo điều kiện cho những kẻ “thầy cò” xuất hiện. Họ lợi dụng sự thiếu hiểu biết của người dân, biến mình thành cầu nối không thể thiếu để “chỉ đường dẫn lối”. Nguyễn Văn Vĩnh đã khéo léo mỉa mai bằng cách so sánh “thầy kiện” với “quan án”, cho thấy vai trò méo mó, lệch lạc của họ trong xã hội.
Không chỉ dừng lại ở những “thầy cò”, nhà báo còn vạch trần cả một hệ thống quan lại tham nhũng, cấu kết với nhau để bóc lột người dân. Những cuộc điều tra, thống kê tưởng chừng như vô hại lại trở thành công cụ để các quan chức từ trung ương đến địa phương “làm tiền” trên lưng dân. Nguyễn Văn Vĩnh đã chỉ rõ sự bất hợp lý trong các yêu cầu thống kê, điều tra, cho thấy sự xa rời thực tế của chính quyền đối với đời sống của người dân.
Một phiên tòa ở Vĩnh Long khoảng năm 1885. Ảnh: Alinari Archives
Bài viết của Nguyễn Văn Vĩnh không chỉ là lời tố cáo mạnh mẽ nạn hối lộ, tham nhũng đang hoành hành mà còn là lời kêu gọi thức tỉnh lương tri của những người có trách nhiệm. Ông mong muốn một chính quyền minh bạch, hiệu quả, đặt lợi ích của người dân lên hàng đầu. Thông qua bài viết, Nguyễn Văn Vĩnh đã cho thấy vai trò của báo chí, của ngòi bút trong việc phản ánh thực trạng xã hội, đấu tranh cho sự công bằng và tiến bộ.
Bài viết của Nguyễn Văn Vĩnh dù đã qua gần một thế kỷ nhưng vẫn còn nguyên giá trị thời sự. Nó là bài học lịch sử quý báu, nhắc nhở các thế hệ sau về nguy cơ của nạn tham nhũng, về trách nhiệm của mỗi người trong việc xây dựng một xã hội công bằng, văn minh.
