Champa, vương quốc cổ từng tồn tại trên dải đất miền Trung Việt Nam, thường được biết đến như một quốc gia biển với nền thương mại phát triển. Tuy nhiên, ít ai biết rằng bên cạnh hoạt động thương mại sôi động, Champa còn sở hữu một nền nông nghiệp vững mạnh, đóng góp quan trọng vào sự phồn thịnh của vương quốc. Bài viết này sẽ khám phá những bằng chứng lịch sử và khảo cổ học chứng minh cho sự thịnh đạt của nông nghiệp Champa.
Dải đất miền Trung vốn khô cằn, địa hình bị chia cắt bởi núi và sông, tưởng chừng như không thuận lợi cho canh tác nông nghiệp. Thế nhưng, người Champa đã khéo léo thích nghi và phát triển nền nông nghiệp của mình.
Nông Nghiệp Champa Qua Sử Liệu
Các thư tịch cổ Trung Hoa cung cấp những ghi chép quý giá về nông nghiệp Champa. Thủy Kinh Chú (thế kỷ VI) đã ghi nhận cư dân Champa thời kỳ lập quốc đã biết cày bừa, canh tác lúa hai vụ, phân biệt ruộng “bạch điền” trồng lúa trắng và “xích điền” trồng lúa đỏ. Chư Phiên Chí (thế kỷ XIII) cũng mô tả kỹ thuật canh tác dùng bò kéo và các loại cây trồng đa dạng của người Champa như lúa tẻ, kê, đay, đậu, mía, chuối, dừa… Đáng chú ý, gạo cũng được ghi nhận là một trong những mặt hàng xuất khẩu của Champa sang Trung Hoa.
Hệ thống giếng cổ Chăm ở Quảng Trị
Không chỉ các thư tịch Trung Hoa, bia ký Champa cũng lưu giữ nhiều thông tin về nông nghiệp. Các bia ký từ Mỹ Sơn đến các cụm tháp miền Nam Champa đều ghi chép việc dâng cúng ruộng đất và nô lệ cho thần linh. Bia ký tại Mỹ Sơn của vua Harivarman I (1047 – ?) thậm chí còn ghi chép chi tiết diện tích và sản lượng lúa của từng loại ruộng được dâng cúng. Bia ký tháp Po Kloang Garai cũng ghi lại việc vua Jaya Sinhavarman III (Chế Mân) dâng ruộng đất cho thần linh.
Các tư liệu hoàng gia Panduranga-Champa thời cận đại còn lưu giữ sổ đinh, sổ địa bạ, ghi chép về thuế má, kho lương thực và các giao dịch mua bán ruộng đất. Điều này cho thấy lúa gạo giữ vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế và xã hội của người Champa.
Công Trình Thủy Lợi và Văn Hóa Dân Gian
Để khắc phục điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, người Champa đã xây dựng nhiều công trình thủy lợi tinh vi. Hệ thống thủy lợi bằng đá xếp ở Do Linh (Quảng Trị), dù nguồn gốc còn gây tranh cãi, vẫn là minh chứng cho nỗ lực dẫn thủy nhập điền của cư dân nơi đây. Những công trình này giúp giữ nước, phục vụ sinh hoạt và tưới tiêu ruộng đồng.
Đập Nha trinh (Ninh Thuận)
Ở vùng đồng bằng, người Champa xây dựng các đập chắn sông để điều tiết nước tưới tiêu. Đập Nha Trinh ở Ninh Thuận, được cho là do vua Po Kloang Garai xây dựng, là một ví dụ điển hình. Đập Cây Khế ở Bình Thuận cũng là một công trình thủy lợi quan trọng, vẫn được sử dụng cho đến ngày nay.
Người Champa cũng xây dựng hệ thống giếng nước phục vụ sinh hoạt và sản xuất. Cặp giếng cổ ở làng Thành Tín (Ninh Phước, Ninh Thuận) là một minh chứng. Nước giếng được sử dụng theo thứ tự ưu tiên: uống, tắm giặt, chăn nuôi và cuối cùng là tưới tiêu ruộng lúa.
Văn hóa dân gian của các tộc người có nguồn gốc Champa cũng phản ánh truyền thống nông nghiệp. Các lễ hội liên quan đến nông nghiệp và tục thờ hồn lúa vẫn được duy trì, thể hiện sự tôn kính và biết ơn đối với thiên nhiên, cầu mong mùa màng bội thu.
Kết Luận
Qua những bằng chứng lịch sử, khảo cổ học và văn hóa dân gian, ta thấy rõ rằng Champa không chỉ là một quốc gia biển mà còn là một vương quốc trọng nông. Người Champa đã sáng tạo và nỗ lực vượt qua khó khăn về địa hình, khí hậu để phát triển nền nông nghiệp, góp phần tạo nên sự phồn thịnh cho vương quốc của mình. Những nghiên cứu về nông nghiệp Champa vẫn đang được tiếp tục, hứa hẹn sẽ hé lộ thêm nhiều điều thú vị về vương quốc cổ này.
Tài liệu tham khảo:
Sách/Tài liệu gốc:
- Lịch Đạo Nguyên (chú), 2005, Thủy Kinh Chú Sớ, Nguyễn Bá Mão dịch, Huế: Thuận Hóa – Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây.
- P-B. Lafont, 2011, Vương quốc Champa: địa dư – dân cư – lịch sử, San Jose: IOC – Champa.
Nghiên cứu:
- Aymonier. E, 1891, “Premieøre eùtude sur les inscriptions tchames”, trong Journal Asiatique.
- Colani. M, 1940, “Emploi de la pierre en des temps reculés : Annam, Indonésie, Assam”, trong BAVH XXVII-1.
- Đổng Thành Danh, 2015, “Giống lúa chiêm của người Champa cổ”, tạp chí Nguồn sáng dân gian, số 3 (56).
- Đỗ Trường Giang, 2011, “Kỷ nguyên thương mại sớm ở Đông Nam Á: Nghiên cứu trường hợp Champa”, Người Việt với biển, Nguyễn Văn Kim (Chủ biên), Hà Nội: Thế giới.
- D.G.E. Hall, 1985, Maritime Trade and State Development in Early Southeast Asia, Honolulu: University of Hawaii Press.
- Finot. L, 1904, “Notes d’épigraphie : XI. Les inscriptions de Mi-Sơn”, BEFEO.
- G. Maspero, 1928, Le Royaume de Champa, Paris: Les Éditions: G. Van Oest.
- Lương Ninh, 2006, Vương quốc Champa, Hà Nội: Đại học Quốc gia.
- Momoki Shiro, 1999, “Chămpa chỉ là một thể chế biển? (Những ghi chép về nông nghiệp và ngành nghề trong các tư liệu Trung Quốc)”, tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4.
- Nguyễn Viễn Sự, 2015, “Xứ hoang mạc mùa hạn hán”, Tập san Tagalau 18, Hà Nội: Hội nhà văn.
- Quach-Langlet. T, 1988, “Le cadre historique de l’ancien Campa”, trong Actes du séminaire sur le Campa organisé à l’Université de Copenhague, Paris: Travaux du CHCPI.
- Sakaya, 2013, Tiếp cận một số vấn đề văn hóa Champa, Hà Nội: Tri thức.
- Tạ Chí Đại Trường, 2014, Những bài dã sử Việt, Hà Nội: Tri thức.
- Trần Quốc Vượng, 1998, “Miền Trung Việt Nam và Văn hóa Champa (một cái nhìn địa – văn hóa)”, Việt Nam cái nhìn địa – văn hóa, Hà Nội: Văn hóa Dân tộc.
