Cuối thế kỷ 19, câu chuyện về sứ bộ nhà Nguyễn sang Pháp năm 1863 và sự ngạc nhiên của họ trước những “cây đèn treo ngược” đã lan truyền rộng rãi. Giai thoại này, được các nhà văn, nhà sử học sau này nhắc đến, thường tô đậm sự đối lập giữa văn minh phương Tây và tư duy bảo thủ của triều đình Huế. Liệu câu chuyện này có hoàn toàn chính xác? Bài viết này sẽ phân tích dựa trên các nguồn sử liệu để làm sáng tỏ vấn đề.
Một số tác giả, như nhà văn Đào Trinh Nhất và Nguyễn Khắc Phục, đã kể lại câu chuyện về sự ngạc nhiên của sứ bộ trước những cây đèn “ngọn lửa chiếu xuống đất”, ám chỉ bóng đèn điện. Họ cho rằng triều đình Huế đã cười nhạo và cho rằng sứ bộ bị “mê hoặc” bởi “bạch quỷ” Tây phương. Tuy nhiên, cần phải xem xét lại tính xác thực của chi tiết này.
Để tìm hiểu sự thật, chúng ta cần dựa vào nguồn sử liệu chính là “Nhật ký đi Tây” của Phạm Phú Thứ, một thành viên trong sứ bộ. Nhật ký này ghi lại chi tiết những gì phái đoàn chứng kiến tại Pháp, trong đó có việc mô tả hệ thống chiếu sáng bằng đèn khí.
Ánh sáng từ “khí đăng”
Ngay từ khi đặt chân đến Marseille, Phạm Phú Thứ đã ghi lại ấn tượng về hệ thống đèn khí trong khách sạn: “Quán bảy tầng… Ban đêm thắp đèn khí sáng hơn đèn dầu hoặc đèn nến… cây đèn ở các nhà đều trống ở giữa và thông ngầm với ống sắt; ống sắt dẫn khí phân phối cho các nơi để thắp đèn; ngọn đèn nhỏ, nhưng ánh sáng trắng như ngọc…” (Nhật ký đi Tây, tr. 130).
Mô tả về đèn đường Paris, Phạm Phú Thứ viết: “Đêm ấy… hai bên vệ đường, trồng… những cột sắt… trên cột mắc đèn pha lê thắp bằng khí đốt… Trong ngoài ánh sáng chan hòa, đường phố sáng như ban ngày…” (Nhật ký đi Tây, tr. 148). Ông cũng miêu tả chi tiết về cách thức hoạt động của hệ thống đèn khí, từ việc sản xuất, phân phối đến cách thắp sáng và tắt đèn.
Bóng đèn điện chưa xuất hiện
Như vậy, rõ ràng loại đèn mà sứ bộ nhà Nguyễn thấy ở Pháp là đèn khí, một công nghệ đã phổ biến ở châu Âu thời bấy giờ. Còn bóng đèn điện, phát minh của Thomas Edison, phải đến năm 1879 mới ra đời, tức là 16 năm sau chuyến đi của sứ bộ.
Việc một số tác giả gán ghép hình ảnh bóng đèn điện vào câu chuyện về sứ bộ là không chính xác. Có lẽ, chi tiết “đèn treo ngược” đã bị hiểu sai hoặc phóng đại theo thời gian, tạo nên một giai thoại thiếu căn cứ lịch sử.
Bài học từ lịch sử
Câu chuyện về “cây đèn treo ngược” nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc kiểm chứng thông tin từ các nguồn sử liệu đáng tin cậy. Giai thoại lịch sử, tuy có thể hấp dẫn, nhưng không phải lúc nào cũng phản ánh đúng sự thật. Việc lạm dụng hoặc xuyên tạc lịch sử có thể dẫn đến những hiểu lầm và đánh giá sai lệch về quá khứ. Câu chuyện này cũng cho thấy sự tiếp xúc sớm của người Việt với khoa học kỹ thuật phương Tây, dù bị hạn chế bởi bối cảnh lịch sử.
Tài liệu tham khảo:
- Nhật ký đi Tây, Phạm Phú Thứ, Quang Uyển dịch, Nxb Đà Nẵng, 1999.
- Tây hành nhật ký, di cảo của cụ Phạm Phú Thứ, Tô Nam & Văn Minh dịch, Nxb Văn Nghệ TPHCM, 2001.
- Những bước đi tỏa sáng, Nguyễn Khắc Phục, Nxb Hội Nhà Văn, 2003.
- Phạm Phú Thứ với tư tưởng canh tân, Hội Đồng Hương QNĐN-Hội KHLS TpHCM, 1995.
