Hiện vật có kiểu chữ Ấn Độ và Gajasimha tìm thấy ở Quỳ Hợp (Ảnh: Thái Tâm)
Từ lâu, giọng Quảng Nam đã được biết đến với âm sắc độc đáo, khác biệt so với các vùng miền khác trên dải đất hình chữ S. Vậy, đâu là cội nguồn hình thành nên chất giọng đặc trưng ấy? Bài viết này sẽ cùng bạn đọc hành trình đi tìm lời giải cho câu hỏi thú vị đó, dựa trên những nghiên cứu của PGS.TS Andrea Hoa Pham và các bằng chứng lịch sử – khảo cổ phong phú.
Giọng Quảng – Nét Duyên Ngữ Âm Vang Biển Cả
Bộ Đại Nam nhất thống chí (năm Duy Tân thứ 3, 1909) từng nhận xét về giọng Quảng Nam: “Ngữ âm sáng rõ, xét với các tỉnh thì xem như ở giữa, tuy là kinh sư vẫn lấy âm Quảng Nam làm chính” (至如語音平亮,視諸省為適中, 雖京師 以廣南音為正). Lời nhận định ấy cho thấy từ thời xưa, giọng Quảng đã được đánh giá cao về độ trong sáng và dễ nghe.
Trong cuốn sách “Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam” (2022), PGS.TS Andrea Hoa Pham (AHP) cho rằng hai thổ ngữ Thanh Hóa và Hà Tĩnh chính là nền tảng hình thành nên giọng Quảng. Theo bà, sự khác biệt của giọng Quảng xuất phát từ nguyên âm /a/ đặc biệt (trong các từ cá, lạ, bạn). Chính âm vị này đã tạo nên sự biến đổi dây chuyền trong hệ thống ngữ âm, hình thành nên những vần đặc trưng của giọng Quảng Nam.
Dấu Vết Lịch Sử – Manh Mối Từ Những Cuộc Di Dân
Để củng cố cho lập luận của mình, PGS.TS AHP đã dựa vào các cứ liệu lịch sử về những cuộc di dân từ Thanh – Nghệ vào đất Quảng. Quả thực, dòng chảy di dân từ Bắc vào Nam đã góp phần mang theo văn hóa, ngôn ngữ của người xứ Thanh – Nghệ đến vùng đất mới. Tuy nhiên, liệu chỉ dựa vào yếu tố di dân có đủ để khẳng định nguồn gốc của giọng Quảng?
Lịch sử cho thấy vùng đất từ Thanh Hóa đến Quảng Nam từng là nơi cộng cư của nhiều dân tộc, trong đó có người Chăm. Từ thế kỷ 11 đến 15, nhiều người Chăm đã di cư lên phía Bắc, định cư tại Thanh – Nghệ – Tĩnh, để lại dấu ấn văn hóa rõ nét trên vùng đất này.
Bóng Dáng Chăm Pa – Âm Hưởng Từ Một Nền Văn Minh Xưa
Nhiều công trình kiến trúc và hiện vật mang phong cách Chăm Pa đã được tìm thấy ở Thanh Hóa và Nghệ An như chùa Nam Sơn (Nghệ An) với tượng mang phong cách Ấn Độ, chịu ảnh hưởng từ Champa; Lồi Vương Thành ở tả ngạn sông Lam được cho là thành của vua Champa; nhà thờ họ Chế ở làng Thu Lũng (Nghệ An) với lịch sử hơn 600 năm; hay cổ vật Chăm được phát hiện ở Quỳ Hợp (Nghệ An) với hình ảnh tháp Chăm, chữ Sanskrit và đặc biệt là hình tượng thần Gajasimha.
Ở Thanh Hóa, nhiều làng mạc được cho là nơi người Chăm đến cư trú, lập ấp như làng Đồn Điền (Quảng Xương), làng Xuân Phương, làng Du Vịnh (TP Sầm Sơn), làng Đại Khánh (Thiệu Hóa),… Đình Thượng Phú (Hà Trung) là một ví dụ điển hình cho kiến trúc Chăm độc đáo, 600 năm tuổi.
Sự hiện diện của người Chăm trên vùng đất này còn được thể hiện qua các lễ hội, phong tục tập quán và ngôn ngữ. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Thiệu, người Bồ Lô (một nhánh của người Chăm) cư trú dọc ven biển từ Thanh Hóa tới Quảng Bình có nhiều nét tương đồng với người Malayo: da sẫm, tóc xoăn, môi dày,…
Từ /a/ Kỳ Quặc Đến Giả Thuyết Về Tiếng Nói Champa
Những chứng cứ lịch sử và khảo cổ học nêu trên cho thấy sự giao thoa văn hóa, ngôn ngữ giữa người Việt và người Chăm trên dải đất từ Thanh Hóa đến Quảng Nam. Liệu rằng nguyên âm /a/ đặc biệt trong giọng Quảng, mà theo PGS.TS AHP tìm thấy ở một số thổ ngữ Hà Tĩnh, Thanh Hóa, có phải là dấu vết của tiếng nói Champa xưa?
Giả thuyết này, dù còn cần được chứng minh bằng các nghiên cứu chuyên sâu hơn, nhưng đã mở ra một hướng tiếp cận mới về nguồn gốc của giọng Quảng. Tiếng nói của người Chăm ở Quảng Nam trước thế kỷ 15 đến nay đã mai một, nhưng những ảnh hưởng của nó có thể vẫn còn âm vang trong giọng nói của người dân xứ Quảng ngày nay.
Kết Luận: Giọng Quảng – Bản Hòa Ca Văn Hóa Đa Sắc Màu
Việc truy tìm nguồn gốc của một ngôn ngữ, một giọng nói luôn là một hành trình thú vị và đầy thách thức. Giọng Quảng Nam, với những nét độc đáo riêng có, là kết tinh của quá trình giao thoa văn hóa lâu dài giữa nhiều dân tộc, trong đó có cả người Việt và người Chăm.
Sự tiếp biến văn hóa, ngôn ngữ giữa các tộc người đã tạo nên một bản sắc văn hóa đa dạng và phong phú cho vùng đất này. Giọng Quảng, với những âm sắc đặc trưng, chính là một minh chứng sinh động cho dòng chảy lịch sử và sự giao thoa văn hóa đầy màu sắc trên dải đất miền Trung.
