Nguyễn Du (1765-1820), danh nhân văn hóa kiệt xuất của Việt Nam, không chỉ là tác giả của kiệt tác “Truyện Kiều” mà còn để lại cho đời sau tập thơ chữ Hán đồ sộ, trong đó nổi bật là ” Bắc hành tạp lục” ghi lại hành trình đi sứ sang Trung Quốc năm 1813. Trên chặng đường ấy, Nguyễn Du đã dừng chân tại Đài Tam Qui, di tích gắn liền với danh tướng Quản Trọng thời Xuân Thu, và gửi những cảm xúc thi ca vào cảnh cũ người xưa.
Đài Tam Qui xưa – minh họa
Quản Trọng – Tượng đài hiền tài trong dòng lịch sử
Quản Trọng, tên thật là Di Ngô, tự Trọng, là vị tướng tài ba thời kỳ Xuân Thu Chiến Quốc (771-256 TCN). Sinh ra và lớn lên tại nước Tề (nay thuộc tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc), ông sớm bộc lộ tài năng kiệt xuất trong lĩnh vực chính trị, kinh tế và quân sự. Quản Trọng đã phò tá Tề Hoàn Công xây dựng nước Tề hùng mạnh, trở thành bá chủ chư hầu, đồng thời để lại cho hậu thế những tư tưởng trị quốc, an dân vô cùng quý báu.
Tư tưởng “trồng người” và nghệ thuật trị quốc của bậc hiền tài
Trong lĩnh vực kinh tế, Quản Trọng là người tiên phong thực hiện cải cách, chú trọng phát triển thương nghiệp, thủ công nghiệp và nông nghiệp. Ông đề cao vai trò của giáo dục, xem việc “trồng người” là kế sách muôn đời cho sự phồn vinh của đất nước. Tư tưởng ấy được thể hiện rõ nét qua câu nói nổi tiếng:
“Kế một năm, chi bằng trồng lúa,
Kế mười năm chi bằng trồng cây,
Kế trọn đời chi bằng trồng người”.
Nguyên tác chữ Hán:
“Nhất niên chi kế, mạc như thụ cốc,
Thập niên chi kế, mạc như thụ mộc,
Chung thân chi kế mạc như thụ nhân.
Nhất thu nhất hoạch giả, cốc dã,
Nhất thu thập hoạch giả, mộc dã,
Nhất thu bách hoạch giả, nhân dã.”
Khác với nhiều nhà tư tưởng đương thời chỉ chú trọng đào tạo tầng lớp quan lại, Quản Trọng chủ trương giáo dục toàn diện, chú trọng phát triển cả “kẻ sĩ” và “tiểu nhân”, đào tạo nhân tài cho mọi tầng lớp, mọi lĩnh vực.
Không chỉ là nhà kinh tế tài ba, Quản Trọng còn là một nhà quân sự lỗi lạc. Ông đề cao sách lược “không đánh mà thắng”, lấy đức trị quốc, lấy uy tín để thu phục lòng người. Nhờ tài thao lược và đức độ của mình, Quản Trọng đã giúp Tề Hoàn Công thu phục lòng dân, thống nhất nội bộ, xây dựng nước Tề hùng mạnh, trở thành bá chủ chư hầu.
Dấu ấn Quản Trọng qua lăng kính thi ca của Nguyễn Du
Trên đường đi sứ về nước, Nguyễn Du đã dừng chân tại Đài Tam Qui, di tích lịch sử gắn liền với tên tuổi Quản Trọng. Cảm xúc trước cảnh cũ người xưa, Nguyễn Du đã sáng tác bài thơ “Quản Trọng Tam Qui đài”, thể hiện sự ngưỡng mộ trước tài năng và đức độ của vị danh tướng:
“Dấu xưa chôn lấp cỏ xanh rì,
Từng giúp Hoàn Công nghiệp một thì.
Quận huyện thành trung không Cửu Hợp,
Môi đài thạch thượng ký Tam Qui.
Tại triều xảo dữ quân tâm hợp,
Một thế chung liên tướng nghiệp ti.
Hỉ trị thánh triều công phú đảo,
Vãng lai đài hạ tạp Hoa, Di.”
Nguyên tác chữ Hán:
“Cựu đài nhân một thảo ly ly,
Tằng dĩ Hoàn Công bá nhất thì.
Quận huyện thành trung không cửu hợp ,
Môi đài thạch thượng ký Tam Qui.
Tại triều xảo dữ quân tâm hợp,
Một thế chung liên tướng nghiệp ti.
Hỉ trị thánh triều công phú đảo,
Vãng lai đài hạ tạp Hoa, Di.”
(Tạm dịch: Đài Tam Qui Quản Trọng
Đài cũ chìm lấp mất, cỏ mọc tua tủa.
Đã từng giúp Tề Hoàn Công lập nên nghiệp bá một thời.
Trong thành luống đã chín lần hợp các quận huyện các chư hầu.
Trên đá phủ rêu còn ghi chữ Tam Qui.
Ở triều đình khéo hợp lòng vua.
Chết rồi rốt cục bị chê là Tể tướng tầm thường.
Mừng gặp thánh triều chỡ che chung thiên hạ.
Nên dưới đài Tam Qui người Hoa, người Di quen nhau qua lại).
Qua lăng kính thời gian và không gian, Nguyễn Du đã khéo léo kết nối quá khứ với hiện tại, so sánh hai nhân vật lịch sử ở hai thời đại khác nhau: Quản Trọng và Tập Cận Bình. Nếu như Quản Trọng lấy “đức” trị quốc, biết “chinh phục thiên hạ bằng hòa bình, bằng đạo đức”, thì Tập Cận Bình lại đi theo con đường bá đạo, b扩张, gây hấn thù chuốc oán với các nước lân bang. Qua đó, Nguyễn Du ngầm phê phán chủ nghĩa bành trướng, đồng thời gửi gắm thông điệp về giữ gìn hòa bình, xây dựng đất nước thịnh vượng.
Bài thơ “Quản Trọng Tam Qui đài” không chỉ là minh chứng cho tài năng thi ca mà còn thể hiện tầm nhìn văn hóa – lịch sử sâu sắc của Nguyễn Du. Qua ngòi bút tài hoa và tinh tế, ông đã khắc họa thành công hình tượng bậc hiền tài Quản Trọng, đồng thời gửi gắm những thông điệp ý nghĩa về xây dựng và bảo vệ đất nước.
