Nguyễn Hành được biết đến là một trong “An Nam Ngũ Tuyệt”, năm nhà thơ lớn của Việt Nam thời bấy giờ. Cùng với người chú ruột là Đại thi hào Nguyễn Du (1766-1820), tác giả của “Đoạn Trường Tân Thanh”, ba vị còn lại trong nhóm Ngũ Tuyệt là những tên tuổi lớn của văn học Việt Nam: Nguyễn Huy Tự (1743-1790) với truyện thơ “Hoa Tiên” bằng thơ lục bát, Phan Huy Ích (1750-1822) với “Chinh Phụ Ngâm khúc” và “Dụ Am Ngâm lục”, và Ngô Thời Vị (1774-1821) với “Hoàng Lê Nhất Thống Chí”, “Mai dịch tu dư” và “Thành phủ công thi văn”.
Bốn Dòng Họ, Năm Tài Năng
Năm nhà thơ lớn này thuộc về bốn dòng họ văn học danh tiếng của Việt Nam: Nguyễn Tiên Điền (Nguyễn Du), Nguyễn Trường Lưu (Nguyễn Huy Tự), họ Phan Huy ở làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, Hà Tĩnh (Phan Huy Ích), và họ Ngô Thì quê Tả Thanh Oai (làng Tó), Hà Đông, nay thuộc Hà Nội (Ngô Thời Vị).
Thế kỷ 18 – 19 chứng kiến nhiều cuộc xếp hạng văn học. Phạm Đình Hổ trong “Vũ Trung Tùy Bút” xếp hạng ba người: Nguyễn Tông Khuê, Nguyễn Huy Oánh và Hồ Sĩ Đống là “ba bậc thầy phục hưng thi ca”. Vua Tự Đức lại có cách xếp hạng bốn người: “Văn như Siêu, Quát vô Tiền Hán, Thi đáo Tùng, Tuy thất Thịnh Đường”. Trong khi đó, Ngô Thời Nhiệm được đánh giá rất cao như một bậc thầy của Thiền Tông Việt Nam, một triết gia lớn, và được xếp hạng là “Trúc Lâm Đệ Tứ Tổ” sau vua Trần Nhân Tông, sư Pháp Loa và sư Huyền Quang.
Tuy nhiên, phần lớn tác phẩm của các nhà thơ xưa đều được viết bằng chữ Hán. Điều này khiến cho việc tiếp cận và thưởng thức thơ ca của tổ tiên trở nên khó khăn đối với thế hệ sau. Chúng ta hầu như chỉ biết đến những nhà thơ Nôm và lãng quên đi những nhà thơ chữ Hán danh tiếng. Việc dịch thơ chữ Hán ngày nay cũng gặp nhiều trở ngại do thiếu đi những người có đủ tâm hồn thơ và kỹ thuật để chuyển ngữ sang tiếng Việt một cách uyển chuyển, bảo đảm được vần điệu, niêm luật và ý nghĩa của nguyên tác.
Nguyễn Hành – Nhà Thơ Bị Lãng Quên
Trong số những nhà thơ chữ Hán tài hoa nhưng ít được biết đến, Nguyễn Hành là một trường hợp điển hình. Ông là cháu của Đại thi hào Nguyễn Du, sinh năm 1771 và mất năm 1824. Tên thật của ông là Nguyễn Đạm, tự là Tử Kính, hiệu là Nam Thúc, biệt hiệu là Ngọ Nam hay Nhật Nam.
Cuộc đời Nguyễn Hành gắn liền với những biến động lịch sử cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19. Cha ông là Nguyễn Điều, giữ chức Trấn thủ Sơn Tây, bị cuốn vào vòng xoáy loạn lạc và qua đời trong uất ức khi Nguyễn Hành mới 15 tuổi. Bản thân Nguyễn Hành cũng trải qua một cuộc đời phiêu bạt, không màng danh lợi, không cộng tác với triều đình Tây Sơn hay nhà Nguyễn.
Tuy cuộc đời nhiều thăng trầm, Nguyễn Hành vẫn giữ được tâm hồn thanh cao của một người nghệ sĩ. Ông để lại cho đời sau hai tập thơ là “Quan Đông Hải” và “Minh Quyên Thi Tập”, hiện được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Ecole Français d’Extrême Orient (EFEO) tại Paris.
Thơ Nguyễn Hành – Tiếng Lòng Của Người Nghệ Sĩ
“Minh Quyên Thi Tập” là tiếng lòng đau thương của một người mang nặng nỗi niềm hoài Lê, chứng kiến cảnh đất nước đổi thay. Còn “Quan Đông Hải”, như chính cái tên của nó, là tập hợp những suy tư của Nguyễn Hành trước biển cả bao la.
Thơ Nguyễn Hành mang đậm dấu ấn của tư tưởng Lão – Trang, thể hiện qua những bài thơ như “Theo Lối Xưa”, “Trăng Trong Đầm”, “Tiếng Chuông Sớm Quán Huyền Thiên”… Ông sử dụng ngôn ngữ thơ ca để bày tỏ quan niệm về cuộc đời, về lẽ sống ung dung, tự tại giữa dòng đời biến động.
Bên cạnh đó, thơ Nguyễn Hành còn thể hiện lòng yêu nước, tự hào dân tộc qua những vần thơ viết về Hai Bà Trưng:
Hai gái họ Trưng chẳng biết tằm,
Báo thù nung nấu dạ ngày đêm.
Thừa cơ vùng dậy đuổi Hán Sứ,
Mấy chốc thu hồi cõi Lĩnh Nam.
(Bài “Hai Bà Trưng”, Nhất Uyên dịch thơ)
Là cháu của đại thi hào Nguyễn Du, Nguyễn Hành dành cho người chú của mình một tình cảm kính trọng và yêu mến. Trong “Minh Quyên Thi Tập”, ông có bốn bài thơ viết về Nguyễn Du.
Bài thơ “Ức Công” được viết khi hay tin Nguyễn Du qua đời trong trận dịch năm 1820 là tiếng lòng xót thương của Nguyễn Hành trước sự ra đi của người chú tài hoa:
Mười chín năm trước chú Phi Tử,
Nổi tiếng tài hoa thế gian cử.
Phúc dày nhà ta chú giữ tròn,
Dịch lệ làm cho chú chết dữ.
(Bài “Ức Công”, Nhất Uyên dịch thơ)
Kết Luận
Nguyễn Hành xứng đáng được ghi nhận là một trong những nhà thơ tài hoa của văn học Việt Nam. Thơ ông là tiếng lòng của một người nghệ sĩ giàu lòng yêu nước, thương dân, đồng thời cũng là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của dòng thơ ca chữ Hán trong lịch sử văn học dân tộc. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khác nhau, thơ Nguyễn Hành vẫn chưa được biết đến rộng rãi. Việc nghiên cứu và dịch thuật thơ Nguyễn Hành là cần thiết để góp phần bảo tồn và phát huy di sản văn học quý báu của dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Tạp chí Hán Nôm, số 4/1997.
Chú thích:
- Bài viết có sử dụng một số bản dịch thơ Nguyễn Hành của dịch giả Nhất Uyên.
