Nhìn lại quan hệ Việt Nam – Trung Quốc qua lăng kính tiếp biến văn hóa

Lịch sử đất nước Việt Nam đã chứng kiến biết bao thăng trầm, từ sự hình thành, phát triển đến suy vong của các quốc gia cổ đại. Lịch sử cũng ghi dấu những cuộc chiến oai hùng chống giặc ngoại xâm, bảo vệ nền độc lập tự chủ. Bên cạnh đó, chúng ta cũng ghi nhận những lần tiếp thu và biến đổi các giá trị văn hóa bên ngoài cho phù hợp với văn hóa dân tộc. Từ thời kỳ cổ trung đại, quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa đã diễn ra, và mức độ tiếp nhận, biến đổi cũng khác nhau tùy theo hoàn cảnh lịch sử.

Trung Hoa, cái nôi của nhiều phát minh vĩ đại như thuốc súng, la bàn, kỹ thuật in,… và Ấn Độ, nơi sản sinh ra nhiều tôn giáo lớn, đều là những nền văn minh lớn với sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến các quốc gia láng giềng.

Tổng quan vấn đề

Việt Nam có hệ thống sông ngòi dày đặc với khoảng 2360 con sông dài trên 10km, trong đó 106 dòng sông chính. Hầu hết các con sông đều đổ ra biển Đông, tạo nên đặc điểm sông ngòi ngắn và lưu vực nhỏ. Điều này góp phần tạo nên nét đặc trưng cho văn hóa Việt Nam: tính bán đảo và tính sông nước.

Nước, với bản chất linh hoạt, tượng trưng cho khả năng thích nghi và dung nạp của người Việt. Giống như nước, văn hóa Việt Nam có thể tiếp nhận nhiều yếu tố bên ngoài nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng.

Về thuật ngữ giao lưu văn hóa và tiếp biến văn hóa

Giao lưu văn hóa là sự di chuyển, chuyển đổi văn hóa giữa các quốc gia, tộc người hay châu lục. Đó là quá trình tiếp thu những đặc điểm văn hóa ngoại sinh, đồng thời vẫn giữ được những giá trị văn hóa nội sinh.

Có ba thuật ngữ liên quan đến quá trình này:

• Tiếp xúc văn hóa (cultural contests): Sự va chạm giữa các nền văn hóa khi được đặt cạnh nhau.
• Giao lưu văn hóa (cultural exchanges): Sự trao đổi, đan xen, chia sẻ giữa các nền văn hóa sau khi tiếp xúc với nhau.
• Tiếp biến văn hóa: Sự tiếp thu và biến đổi các yếu tố văn hóa trong quá trình tiếp xúc, giao lưu giữa các nền văn hóa.

Vị trí địa lý là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến quá trình giao lưu văn hóa. Giao lưu văn hóa diễn ra dưới nhiều hình thức, trong đó giao thương kinh tế đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Việc trao đổi, buôn bán hàng hóa giữa các quốc gia đã thúc đẩy quá trình tiếp thu văn hóa giữa các nền văn minh.

Bên cạnh đó, di dân cũng là một yếu tố góp phần thúc đẩy giao lưu văn hóa. Di dân làm tăng cường sự giao tiếp, trao đổi văn hóa giữa các tộc người, các nền văn minh.

Việt Nam trước khi văn hóa Hán xâm nhập

Những thành tựu khảo cổ học trong những thập kỷ gần đây đã cung cấp thêm những bằng chứng lịch sử quý giá về thời kỳ sơ sử, tiền sử của Việt Nam. Kết quả khai quật khảo cổ ở miền Trung và Tây Nguyên đã nâng cao nhận thức về các nền văn hóa cổ như văn hóa Sa Huỳnh, văn hóa Đồng Nai – Óc Eo, góp phần khẳng định sự tồn tại của một nền văn hóa bản địa trên dải đất hình chữ S trước khi chịu ảnh hưởng từ bên ngoài.

Lịch sử Việt Nam là lịch sử của các cộng đồng dân cư, tộc người, quốc gia, nền văn hóa, văn minh đã từng tồn tại và phát triển liên tục trên dải đất lãnh thổ Việt Nam. Nếu đồng bằng Bắc Bộ có đại diện là nền văn hóa Đông Sơn đỉnh cao phát triển thành các quốc gia Văn Lang- Âu Lạc; thì Trung Bộ có đại diện là văn hóa Sa Huỳnh với sự kế thừa của nó là quốc gia cổ Chămpa và miền Nam Bộ có văn hóa Đồng Nai- Óc Eo với sự có mặt của quốc gia cổ Phù Nam.

Nằm giữa hai nền văn minh lớn là Trung Hoa và Ấn Độ, Việt Nam có vị trí địa lý đặc biệt, được xem là cầu nối giữa hai “gã khổng lồ” này. Vị trí địa lý này, cùng với vị trí ngã tư đường giao thương quốc tế, là tiền đề quan trọng để Việt Nam tiếp nhận văn hóa từ cả Trung Hoa và Ấn Độ.

Tiền đề, quá trình, phạm vi ảnh hưởng văn hóa Hán

Với vị thế là một nền văn minh lớn ở phía Bắc, Trung Hoa có ảnh hưởng không nhỏ đến văn hóa Việt Nam. Sự tiếp nhận văn hóa Hán đến với Việt Nam là điều tất yếu bởi vị trí địa lý gần gũi.

Tiếp biến văn hóa Việt Nam – Trung Hoa

Văn hóa Trung Hoa ảnh hưởng sâu sắc đến vùng Đồng bằng Bắc Bộ của Việt Nam trong suốt chiều dài lịch sử. Quá trình ảnh hưởng này kéo dài từ thế kỷ II TCN đến thế kỷ XIX (1885), có thể chia thành hai giai đoạn:

• Giai đoạn 1: Từ thế kỷ II TCN đến thế kỷ X: Giai đoạn cưỡng bức, áp đặt.
• Giai đoạn 2: Từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX: Giai đoạn hòa bình, tự nguyện.

Trong hơn 1000 năm Bắc thuộc, chính sách cai trị của các triều đại phong kiến phương Bắc và quá trình giao lưu Việt – Hoa đã tạo nên những chuyển biến lớn trong đời sống kinh tế, xã hội, văn hóa của người Việt.

Truyền thuyết lập quốc của Việt Nam, đặc biệt là truyền thuyết Hồng Bàng Thị và Thục Phán – An Dương Vương, cũng chịu ảnh hưởng từ văn hóa Hán.

Về chính trị, Việt Nam học tập mô hình chính trị quân chủ trung ương tập quyền của Trung Hoa. Về chữ viết, người Việt tiếp nhận chữ Hán và sáng tạo ra chữ Nôm dựa trên cơ sở chữ Hán.

Trên các lĩnh vực kiến trúc, tôn giáo, tư tưởng, Việt Nam cũng tiếp thu tinh hoa văn hóa Trung Hoa và biến đổi cho phù hợp với văn hóa bản địa. Nho giáo, tuy du nhập từ Trung Hoa, đã được bản địa hóa để phù hợp với đặc trưng văn hóa Việt Nam.

Sự trỗi dậy của Trung Hoa với vai trò như một “cường quốc”

Belt and Road Initiative (BRI)- Chiến lược “Vành đai và con đường”

Chiến lược “Vành đai và con đường” (BRI) được Trung Quốc triển khai từ năm 2013, thể hiện tham vọng của Trung Quốc trong việc khôi phục vị thế cường quốc trên trường quốc tế. Việt Nam tham gia BRI từ năm 2015, với mong muốn tăng cường kết nối chiến lược phát triển với Trung Quốc.

Tham gia BRI, Việt Nam có cơ hội thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, thu hút vốn đầu tư từ Trung Quốc. Tuy nhiên, Việt Nam cũng đối mặt với những thách thức như nguy cơ “bẫy nợ”, vấn đề về hiệu quả kinh tế, kỹ thuật, môi trường, an ninh…

Vấn đề áo dài

Vụ việc thương hiệu thời trang Ne-Tiger của Trung Quốc “đánh cắp” mẫu áo dài và nón lá Việt Nam giới thiệu trong Tuần lễ thời trang Trung Quốc Xuân hè 2019 cho thấy nguy cơ “xâm lăng văn hóa” từ Trung Quốc.

Áo dài Việt Nam bị sao chép

Hình ảnh so sánh áo dài của nhà thiết kế Thủy Design (bên trái) và áo dài của Ne-Tiger (bên phải)

Trung Quốc từng có nhiều lần “đánh cắp” văn hóa Việt Nam, như vụ việc đàn bầu, nón lá, biển Đông… Điều này cho thấy Việt Nam cần có những biện pháp bảo vệ di sản văn hóa trước nguy cơ xâm hại từ bên ngoài.

Áo dài trong show diễn thời trang Trung Quốc

Hình ảnh nhiều mẫu áo dài được cho là “đạo nhái” trong show diễn thời trang ở Trung Quốc

Đề xuất dạy chữ Hán trong phổ thông

Đề xuất đưa chữ Hán vào chương trình giáo dục phổ thông ở Việt Nam đã gây ra nhiều tranh luận trái chiều. Những người ủng hộ cho rằng việc học chữ Hán sẽ giúp người Việt hiểu rõ hơn về văn hóa, lịch sử dân tộc, đồng thời nâng cao khả năng sử dụng tiếng Việt. Tuy nhiên, nhiều ý kiến phản đối cho rằng việc học chữ Hán là không cần thiết, gây lãng phí thời gian và công sức cho học sinh.

Confucius Institude – Học viện Khổng Tử/ Khổng Tử học viện – “Con ngựa thành Troa mang đặc điểm Trung Quốc”

Học viện Khổng Tử là một tổ chức giáo dục do Trung Quốc thành lập với mục tiêu thúc đẩy ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc trên toàn cầu. Sự hiện diện của Học viện Khổng Tử ở nhiều quốc gia đã gây ra lo ngại về việc Trung Quốc đang muốn mở rộng ảnh hưởng về chính trị và tư tưởng.

Một số nhận xét

Trong suốt chiều dài lịch sử, người Việt Nam đã thể hiện khả năng ứng xử linh hoạt, khôn khéo trước những ảnh hưởng từ bên ngoài. Người Việt Nam luôn ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hóa thế giới.

Trong bối cảnh thế giới có nhiều biến động, Việt Nam cần có đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, bảo vệ vững chắc lợi ích quốc gia. Đồng thời, Việt Nam cần tăng cường hợp tác quốc tế, xây dựng mối quan hệ hòa bình, hữu nghị với các quốc gia trên thế giới.

Kết luận

Giao lưu văn hóa là xu hướng tất yếu trong quá trình phát triển của các nền văn hóa. Tiếp nhận và biến đổi văn hóa là cách thức để các dân tộc làm giàu thêm bản sắc văn hóa riêng. Lịch sử Việt Nam đã chứng minh khả năng tiếp biến văn hóa độc đáo của dân tộc. Người Việt Nam luôn ý thức giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại, góp phần xây dựng đất nước phồn vinh, giàu mạnh.