Tượng Khổng Tử tại Khổng Miếu, tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc
Bài viết này bàn về sự thăng trầm của Nho giáo từ cuối thế kỷ 19 đến nay, khi mà những biến động lịch sử to lớn đã tạo nên nhiều luồng tư tưởng và cách nhìn nhận khác nhau về di sản tư tưởng này. Từ chỗ bị xem là lạc hậu, kìm hãm sự phát triển, Nho giáo đã và đang được nhìn nhận lại một cách khách quan, toàn diện hơn, thậm chí là yếu tố quan trọng trong tiến trình hội nhập và phát triển của nhiều quốc gia Đông Á.
Nho giáo tại Nhật Bản: Từ bài xích đến phục hưng
Cuối thế kỷ 19, Nhật Bản bước vào thời kỳ Minh Trị với quyết tâm canh tân đất nước, tiếp thu văn minh phương Tây. Nho giáo, vốn là hệ tư tưởng chính thống suốt nhiều thế kỷ, bị xem là lỗi thời và bị gạt ra khỏi dòng chảy phát triển. Tuy nhiên, đến thập niên 80 của thế kỷ 19, trào lưu sính ngoại đã bộc lộ nhiều hạn chế, không phù hợp với bối cảnh xã hội Nhật Bản. Giới trí thức và người dân bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của những giá trị truyền thống, trong đó có Nho giáo.
Nhân vật tiêu biểu cho phong trào phục hưng Nho giáo ở Nhật Bản là nhà giáo dục Nguyên Điều Vĩnh Phù. Trong tác phẩm “Giáo học thánh chỉ”, ông khẳng định vai trò quan trọng của Nhân – Nghĩa – Trung – Hiếu, vốn là tinh thần cốt lõi của Nho giáo, trong việc xây dựng đạo đức con người. Nhờ sự uyên thâm của mình, Minh Trị Thiên Hoàng đã nhìn thấy được giá trị của cả tân học và cựu học, từ đó dung hòa hai luồng tư tưởng, giúp Nhật Bản phát triển thần kỳ, trở thành cường quốc hàng đầu thế giới.
Nho giáo tại Trung Quốc: Từ phủ nhận đến “cơn sốt Khổng Tử”
Khác với Nhật Bản, Nho giáo tại Trung Quốc trải qua biến động phức tạp hơn. Sau cách mạng Tân Hợi (1911), Nho giáo bị xem là di sản của chế độ phong kiến, cản trở tiến bộ xã hội và bị phê phán mạnh mẽ. Phong trào Ngũ Tứ (1919) càng đẩy làn sóng bài xích Nho giáo lên cao trào.
Tuy nhiên, trong dòng chảy tư tưởng đó, vẫn có những học giả kiên trì bảo vệ và khẳng định giá trị của Nho giáo. Tiêu biểu là Lương Thấu Minh, người mở đầu phong trào “phục hưng Nho học” từ những năm 1920.
Giai đoạn sau này, dưới thời Trung Hoa Dân quốc, rồi Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, Nho giáo trải qua nhiều thăng trầm với các chính sách trái chiều. Từ chỗ bị xem là “ngụy tôn giáo”, “ngụy tín ngưỡng”, đến những năm 1980, Trung Quốc đã có sự điều chỉnh trong chính sách đối với Nho giáo.
Đặc biệt, từ thập niên 1990 đến nay, Trung Quốc xuất hiện “cơn sốt Khổng Tử” với nhiều hoạt động nghiên cứu, quảng bá Nho giáo. Tuy nhiên, làn sóng này cũng gây ra nhiều tranh cãi về động cơ và mục đích thực sự. Giới học giả Trung Quốc vẫn chia rẽ về vai trò của Nho giáo trong xã hội hiện đại.
Nho giáo tại Việt Nam: Từ tiếp nối đến những tranh luận
Nho giáo du nhập vào Việt Nam từ rất sớm và trở thành hệ tư tưởng chính thống trong suốt nhiều thế kỷ. Dưới thời Pháp thuộc, giới trí thức Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nghiên cứu, đánh giá lại Nho giáo trong bối cảnh mới.
Sau năm 1954, hai miền Nam – Bắc có cách tiếp cận khác nhau đối với Nho giáo. Trong khi miền Nam vẫn duy trì việc giảng dạy và đề cao một số giá trị của Nho giáo, thì miền Bắc có cái nhìn khá khắt khe với di sản tư tưởng này.
Giai đoạn gần đây, việc nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam đã cởi mở hơn. Các học giả tập trung phân tích cả mặt tích cực và hạn chế của Nho giáo trong lịch sử và hiện tại.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí là đối lập, về vai trò của Nho giáo trong xã hội hiện đại. Điển hình là đề xuất bỏ khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” của một số học giả, đã gây ra nhiều tranh luận trái chiều trong dư luận.
Kết luận
Nho giáo, với bề dày lịch sử hàng nghìn năm, đã và đang là dòng chảy tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng tại nhiều quốc gia Đông Á. Bước vào thế kỷ 21, Nho giáo đứng trước nhiều cơ hội và thách thức mới. Việc kế thừa, phát huy những giá trị tích cực và hạn chế những mặt hạn chế của Nho giáo cần được tiếp tục nghiên cứu một cách nghiêm túc, khoa học, phù hợp với bối cảnh văn hóa và xã hội của mỗi quốc gia.
Tài liệu tham khảo:
- Vũ Khiêu. Nho giáo và phát triển ở Việt Nam. Nxb Khoa học Xã hội, 1997.
- Vi Chính Thông. Nho gia với Trung Quốc ngày nay. Nguyễn Huy Quý dịch. Nxb Chính trị Quốc gia, 1996.
- Will Durant. Lịch sử văn minh Trung Hoa. Nguyễn Hiến Lê dịch. Nxb Văn hóa Thông tin.
- Phan Đại Doãn (chủ biên). Một số vấn đề Nho giáo Việt Nam. Nxb Chính trị quốc gia, 1998.
Chú thích:
[*] – Bài viết này đã được đăng trên Tạp chí XƯA&NAY số 225, tháng 12/2004, trang 29-31. Nay có sửa chữa và bổ sung.
[1] – Vũ Khiêu, Nho giáo và phát triển ở Việt Nam, Nxb KHXH, 1997, tr.56 – 57 (Vũ Khiêu dẫn lại từ bài “Việc giáo dục đạo đức và Nho giáo ở Nhật Bản” của Hoàng Sơn Mẫn Thu trong cuốn Nho học quốc tế thảo luận hội văn tập Tề Lỗ Thư Điếm, 1987. tr. 1299 – Trung Văn).
[2] – Tài liệu của linh mục Hoàng Văn Đoàn đăng trên tập san Cổ học tinh hoa số đặc biệt của tỉnh Quảng Nam xuất bản năm 1962.
[3] [5] [6] – Vi Chính Thông, Nho gia với Trung Quốc ngày nay (Nguyễn Huy Quý dịch), Nxb CTQG, Hà Nội, 1996, tr.282; 311; 313
[4] – Will Durant, Lịch sử văn minh Trung Hoa (Nguyễn Hiến Lê dịch), Nxb VHTT, tr.342)
[7] [8] [9] [10] – Vương Hiểu Minh, Bí mật về tám vị Tổng thống Trung Quốc tập II (Trần Khang dịch), Nxb CTQG Hà Nội 1998, tr.333; 332; 333; 333. Câu nói: “học nửa bộ Luận ngữ thì có thể trị vì thiên hạ” có nguyên văn là “Bán bộ Luận ngữ trị thiên hạ”, chính là câu nói của Triệu Phổ (921-991) thời đầu nhà Tống.
[11] [17] [27] [30] [32] [39] – Phan Đại Doãn (chủ biên), Một số vấn đề Nho giáo Việt Nam, Nxb CTQG, Hà Nội, 1998, tr.272; 8; 8-9; 273; 273; 11
[12] – trithucvn.org/trung-quoc/canh-mo-cua-gia-quyen-khong-tu-bi-dao-trong-thoi-gian-cách-mang-van-hoa.html
[13] – nghiencuuquocte.org/2016/04/23/tai-sao-tap-can-binh-muon-phuc-hoi-khong-tu/
[14] – nghiencuuquocte.org/forums/topic/bai-dien-thuyet-khien-ca-trung-quoc-chan-dong/
[15] – Lưu Hiểu Ba (28/12/1955-13/7/2017) được trao giải Nobel Hòa Bình năm 2010
[16] – minhduc7.blogspot.com/2011/01/tuong-khong-tu-va-cach-mang-van-hoa.html
[18] [23] – tuoitre.vn/my-se-dong-cua-tat-ca-vien-khong-tu-cua-trung-quoc-20200907214224772.htm
[19] – basam.vet/2020/08/15/1251-vien-khong-tu-o-ha-noi-tu-tuong-banh-truong-dai-han-cam-giua-thu-do-viet-nam/
[20] [24] – vi.wikipedia.org/wiki/Học_Viện_Khổng_Tử
[21] – tuoitre.vn/vi-sao-giang-duong-my-canada-dong-cua-vien-khong-tu-667849.htm
[22] – dkn.tv/the-gioi/thuy-dien-dong-cua-toan-bo-hoc-vien-khong-tu.html
[25] – youtube.com/watch?v=7cXxmAsg3CA (Châu Âu gióng hồi chuông báo tử các Viện Khổng tử của Trung Quốc?)
[26] – vi.wikipedia.org/wiki/Giải_Hòa_bình_Khổng_Tử
[28] – Vũ Khiêu, Sđd, tr.78 – 79.
[29] – Phan Đại Doãn, sđd, tr.272 -273 (Gs Phan Đại Doãn trích lại tài Liệu của GS. Nguyễn Tài Thư, Viện Triết học, thành viên tham gia Hội thảo quốc tế về Khổng Tử tại Bắc Kinh năm 1994).
[31] [34] – tapchisonghuong.com.vn/tap-chi/c90/n358/Xin-than-trong-khi-danh-gia-Khong-Tu.html
[33] [38] – vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=19002 (Về khẩu hiệu “Tiên học lễ hậu học văn”)
[36] – mangxahoi.net/kien-nghi-bo-khau-hieu-tien-hoc-le-hau-hoc-van-giao-su-tran-ngoc-them-noi-gi/
[37] – dantri.com.vn/giao-duc-huong-nghiep/ban-tre-phan-ung-de-xuat-bo-tien-hoc-le-hau-hoc-van-khong-the-bac-bo-20211126081611003
[40] – https://baotiengdan.com/2021/12/05/van-hoa-phan-2/
[41] [42] – Will Durant, Lịch sử văn minh Trung Hoa, Nxb VHTT, tr.88; 92.
