Nho giáo, một học thuyết chính trị – xã hội đặc biệt trong lịch sử tư tưởng nhân loại, đã trải qua hành trình ngàn năm đầy thăng trầm. Từ những cuộc đàn áp khắc nghiệt đến sự tôn vinh thái quá, Nho giáo vẫn tồn tại như một “học thuyết sống”, khơi gợi tranh luận về vai trò và ảnh hưởng của nó trong xã hội hiện đại, đặc biệt là tại các quốc gia chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Nho giáo như Việt Nam.
Hình ảnh minh họa: Khổng Tử, người sáng lập Nho giáo.
Bóng Ma “Phần Thư Khanh Nho” và Sự Trỗi Dậy Của Nho Giáo
Số phận Nho giáo gắn liền với những biến cố lịch sử. Từ chính sách “Phần thư khanh Nho” của Tần Thủy Hoàng năm 213-212 TCN, Nho giáo đã đối mặt với nguy cơ bị xóa sổ. Dù còn nhiều tranh cãi về động cơ thực sự của Tần Thủy Hoàng 1, sự kiện này vẫn là một vết sẹo trong lịch sử Nho giáo. Đầu thế kỷ 20, Lỗ Tấn, cây bút sắc bén của văn坛 Trung Hoa, đã lên án Nho giáo là “học thuyết ăn thịt người” 2, phơi bày những mặt trái của nó.
Hình ảnh minh họa: Tranh vẽ Khổng Tử thời nhà Đường.
Tuy nhiên, Nho giáo không hề biến mất. Ngay cả trong giai đoạn Cách mạng Văn hóa ở Trung Quốc, Khổng Tử vẫn là một thực thể chính trị bị đem ra phê phán. Ngược lại, ở các nước như Đài Loan, Hàn Quốc, Singapore, Nho giáo được xem là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế, nhờ vào các giá trị như cần cù, hiếu học, trách nhiệm cộng đồng… Những giá trị này, theo nhiều học giả, đã góp phần tạo nên sự thành công của các con hổ kinh tế châu Á.
Nho Giáo Trong Tâm Thức Việt
Tại Việt Nam, Nho giáo luôn được nhìn nhận với thái độ vừa nghi kỵ vừa tán thưởng. Theo PGS. Phan Ngọc, dù bị đả kích, tinh thần hiếu học của Khổng giáo vẫn âm thầm ảnh hưởng đến sự thành công của người Việt 3. PGS. Trần Đình Hượu lại nhấn mạnh tính thiết thực của Nho giáo là di sản đáng kể nhất 4. Cả hai học giả đều cho rằng ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam nằm ở văn hóa Nho giáo hơn là bản thân học thuyết.
Sự Hồi Sinh Của Nho Giáo Trong Thời Đại Mới?
Sự trỗi dậy của Trung Quốc trong thế kỷ 21 đã kéo theo làn sóng đề cao Khổng Tử và Nho giáo. Việc xây dựng các Học viện Khổng Tử trên khắp thế giới, bao gồm cả Việt Nam, cho thấy nỗ lực của Trung Quốc trong việc quảng bá văn hóa và tư tưởng này 5. Tuy nhiên, liệu đây có phải là sự phục sinh thực sự của Nho giáo, hay chỉ là sự lợi dụng hình ảnh Nho giáo cho mục đích chính trị? 6
Nho Giáo Hay Văn Hóa Nho Giáo?
Có một khoảng cách lớn giữa Nho giáo và văn hóa Nho giáo. Nhiều người mang trong mình những mảnh vụn tư tưởng, tín điều đạo đức mang màu sắc Nho giáo mà không thực sự hiểu biết về Nho học. Sự phổ biến của thư pháp, ẩm thực, kiến trúc mang hơi hướng Nho giáo chưa thể hiện sự thâm nhập sâu sắc của học thuyết này. Văn hóa làm người theo nhân sinh quan Nho giáo mới là cốt lõi phản ánh bản chất của Nho giáo.
Kết Luận
Nho giáo, với bề dày lịch sử và những giá trị văn hóa sâu sắc, vẫn tiếp tục đặt ra những câu hỏi cho hiện tại. Liệu Nho giáo có thể đáp ứng những khoảng trống tinh thần trong xã hội hiện đại? Liệu nó có trở thành bộ mặt tinh thần của Trung Hoa hiện đại hay chỉ là một công cụ chính trị? Số phận của Nho giáo trong thế kỷ 21 phụ thuộc vào đời sống xã hội, vào sự lĩnh hội và thực hành các giá trị nhân văn của nó, chứ không phải sự tô vẽ hay lợi dụng chính trị.
Tài Liệu Tham Khảo
1. Đốt sách chôn Nho – tội đâu phải ở Tần Thủy Hoàng. Hy Văn dịch.
2. Lỗ Tấn. Nhật ký người điên.
3. Phan Ngọc (1999). Khổng học, quan hệ của nó với thời đại mới. Trong Một số vấn đề về văn hóa và phát triển ở Việt Nam, Lào và Campuchia. Nxb. KHXH.
4. Trần Đình Hượu (1994). Đến hiện đại từ truyền thống.
5. James Reynolds. Trung Hoa cộng sản tìm lại đạo Khổng. BBC 23/3/2009.
6. Nguyễn Hải Hoành. Về trào lưu phục hồi Nho giáo ở Trung Quốc. Eastern Culture 2/12/2007.
