Vào buổi bình minh của thế kỷ 20, ngành sử học Việt Nam chứng kiến một bước ngoặt đáng kể với sự ra đời của Việt Nam sử lược. Được biên soạn bởi nhà giáo Trần Trọng Kim, bộ quốc sử này, dù ngắn gọn, đã mang đến một cái nhìn tương đối khoa học về lịch sử dân tộc, và cho đến nay vẫn được đánh giá là một tác phẩm có giá trị vượt thời gian.
Tác giả Trần Trọng Kim đã mạnh dạn bác bỏ quan điểm lâu đời xem Tây Sơn là giặc cỏ, đồng thời đưa ra những phân tích sắc bén về bối cảnh lịch sử. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, sử dụng cả chính sử lẫn dã sử, thậm chí tiểu thuyết, đã vô tình tạo nên những suy nghĩ khó gột rửa cho thế hệ sau. Bài viết này, dựa trên kinh nghiệm của một người nghiên cứu lịch sử lâu năm, sẽ phân tích một số vấn đề còn gây tranh cãi xung quanh triều đại Quang Trung.
Tên Vua Quang Trung Là Gì?
Sử sách ghi chép tên ông là Nguyễn Huệ hoặc Nguyễn Văn Huệ, sau đổi thành Nguyễn Quang Bình khi xin phong vương từ nhà Thanh. Tuy nhiên, nhiều tài liệu cho thấy Nguyễn Quang Bình đã xuất hiện trước đó.
- Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn (1776) ghi nhận Nguyễn Văn Bình là em trai Nguyễn Nhạc và giữ chức Tướng quân Tiền phong từ năm 1775.
- Một tài liệu năm 1788 cho thấy Nguyễn Huệ đã ký tên là Nguyễn Quang Bình khi gửi lễ vật cống nạp cho vua Càn Long.
Hai bằng chứng này cho thấy Nguyễn Quang Bình không phải là tên giả khi giao thiệp với nhà Thanh. Thêm vào đó, việc Nguyễn Quang Bình được vua Lê phong làm Bình Vương cũng củng cố thêm giả thuyết này, bởi theo thông lệ, tước hiệu thường được đặt theo tên của người được phong.
Vậy tên “Huệ” từ đâu mà có? Có lẽ “Huệ” là tên gọi thông tục, thuộc loại tiểu danh hay nhũ danh, không mang ý nghĩa trang trọng. Sử nhà Nguyễn, với mục đích hạ thấp vua Quang Trung, thường gọi ông là “chủng” và dùng tên “Huệ” thay vì tên chính thức.
Vua Quang Trung Có Mấy Anh Em?
Theo Đại Nam chính biên liệt truyện, Nguyễn Nhạc là anh cả, kế đến là Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ là em út. Tuy nhiên, thông tin này mâu thuẫn với lời khai của Nguyễn Quang Hiển, cháu đích tôn của dòng họ, ghi nhận trong Khâm định An Nam kỷ lược:
…Nguyễn Quang Hiển nói rằng tôi là đích trưởng điệt [cháu lớn nhất thuộc dòng chính], Nguyễn Huệ nuôi dạy như con. Cha tôi là Nguyễn Quang Hoa mất sớm, chú thứ hai là Quang Nhạc, hiện ở Quảng Nam, chú thứ ba là Quang Bình tức Nguyễn Huệ, chú thứ tư là Quang Thái cũng sống ở Quảng Nam, trên núi Tây Sơn.
Lời khai này cho thấy Nguyễn Nhạc không phải con trưởng, và Nguyễn Huệ là anh của Nguyễn Lữ, hoàn toàn trái ngược với Liệt truyện.
Ngoài ra, thông tin về nguồn gốc gia đình Nguyễn Nhạc cũng có sự khác biệt. Trong khi sử nhà Nguyễn mô tả họ là gia đình bần hàn, bị đi đày, thì các văn bản của Tây Sơn lại cho thấy họ đã định cư ở Quy Nhơn từ lâu đời và có khả năng thuộc dòng dõi hoàng tộc Chiêm Thành.
Vua Quang Trung Lên Ngôi Lúc Nào?
Sử sách thường cho rằng Nguyễn Huệ lên ngôi vì nhu cầu quân sự và chính trị. Tuy nhiên, nhiều tài liệu cho thấy ông đã có ý định này từ trước.
- Theo Hoàng Lê nhất thống chí, Nguyễn Huệ lên ngôi vào ngày 25 tháng Chạp năm Mậu Thân (1788) sau khi nghe tin quân Thanh xâm lược.
- Thư của các giáo sĩ Hội Truyền giáo Bắc Hà ghi nhận ngày vua Quang Trung lên ngôi là 11 tháng 10 âm lịch năm Mậu Thân (tức 8/11/1788), trước cả khi quân Thanh tiến vào Thăng Long.
- Hàn các anh hoa ghi nhận ngày vua Quang Trung lên ngôi là 22 tháng 11 âm lịch năm Mậu Thân (1788) trong bài “Chiếu lên ngôi” do Ngô Thì Nhậm soạn.
Dựa trên các bằng chứng, có thể thấy Nguyễn Huệ đã có kế hoạch lên ngôi từ trước khi quân Thanh sang xâm lược. Việc ông phong con trai là Nguyễn Quang Toản làm vương vào tháng 8 năm Mậu Thân (1788) càng củng cố thêm giả thuyết này.
Phân tích kỹ hơn về bối cảnh lịch sử cho thấy, từ tháng 7 đến tháng 10 năm Mậu Thân (1788), tin đồn về việc quân Thanh xâm lược đã lan truyền rộng rãi. Điều này khiến Nguyễn Huệ quyết định lên ngôi sớm để có thời gian chuẩn bị cho cuộc chiến.
Như vậy, trong vòng 3 tháng, đã diễn ra 3 sự kiện quan trọng:
- Lễ đăng quang vào tháng 10 âm lịch tại Phú Xuân.
- Lễ thân chinh vào tháng 11 âm lịch tại núi Bân để khẳng định quyết tâm đánh đuổi giặc ngoại xâm.
- Lễ đại duyệt tại Thanh Hóa vào cuối tháng 12 âm lịch để động viên tinh thần binh sĩ.
Tờ Chiếu Gửi La Sơn Phu Tử Có Thực Sự Là Bút Tích Của Vua Quang Trung?
Giáo sư Hoàng Xuân Hãn từng khẳng định bức thư kêu gọi Nguyễn Thiếp ra giúp nước là do chính tay vua Quang Trung viết. Tuy nhiên, ngoài việc được viết bằng mực son và nét chữ cứng cáp, không có bằng chứng nào khác chứng minh điều này.
- Việc sử dụng mực son không đồng nghĩa với việc đó là do vua viết.
- Tờ chiếu thiếu dấu triện, không tuân thủ quy cách của một văn bản chính thức.
- Một số chữ bị dậm, sửa cho thấy người viết có thể không rành chữ hoặc viết vội.
Có lẽ đây chỉ là bản sao chép lại chiếu thư của vua Quang Trung. Do được viết bằng mực son nên đã gây ra hiểu lầm.
Kết Luận
Những nghi vấn xung quanh triều đại Quang Trung cho thấy lịch sử luôn ẩn chứa nhiều điều bí ẩn cần được khám phá. Việc kết hợp sử dụng nhiều nguồn tư liệu khác nhau, kết hợp với phân tích logic và đánh giá khách quan là chìa khóa để chúng ta có thể hiểu rõ hơn về quá khứ và rút ra những bài học quý giá cho hiện tại.
