Hình ảnh: Nikolai Ivanovich Vavilov (1887 – 1943), nhà thực vật học và di truyền học người Nga.
Gần thành phố St. Petersburg, Nga, một tòa nhà cổ kính với cánh cổng sắt sừng sững vẫn đứng vững theo thời gian: Trạm thí nghiệm Pavlovsk, nơi lưu giữ ngân hàng hạt giống lâu đời nhất thế giới. Nơi đây, cùng với những “hầm chứa ngày tận thế” khác như Hầm chứa Svalbard ở Na Uy, Dự án Ngân hàng Hạt giống Thiên niên kỷ ở Anh, hay Ngân hàng Gen Ngũ cốc Úc, đang gìn giữ một kho báu vô giá cho nhân loại: Sự đa dạng di truyền của các loài thực vật. Nhưng ít ai biết rằng, hành trình tạo dựng và bảo vệ ngân hàng hạt giống đầu tiên tại Pavlovsk lại gắn liền với số phận bi tráng của một nhà khoa học thiên tài, người đã cống hiến cả cuộc đời cho lý tưởng xóa đói giảm nghèo, Nikolai Ivanovich Vavilov.
Tuổi thơ ám ảnh bởi nạn đói và khát vọng cải tạo nền nông nghiệp Nga
Sinh ra tại Moscow năm 1887, Nikolai Vavilov lớn lên trong một gia đình thương gia giàu có. Tuy nhiên, tuổi thơ của ông lại in đậm hình ảnh về nạn đói kinh hoàng năm 1891-1892, khi mùa màng thất bát khiến hàng triệu người Nga rơi vào cảnh lầm than. Chính những trải nghiệm ám ảnh ấy đã hun đúc trong Vavilov khát vọng cháy bỏng: Cải tạo nền nông nghiệp lạc hậu của Nga và giải phóng nhân loại khỏi nạn đói.
Năm 1910, Vavilov tốt nghiệp Học viện Nông nghiệp Petrovsky, trung tâm nghiên cứu nông nghiệp hàng đầu của Nga lúc bấy giờ. Với kiến thức uyên thâm và tầm nhìn xa trông rộng, Vavilov sớm nhận ra tiềm năng to lớn của di truyền học trong việc lai tạo giống cây trồng mới có năng suất và khả năng chống chịu cao.
Hành trình săn tìm “trung tâm nguồn gốc” của thực vật
Dựa trên học thuyết tiến hóa của Darwin, Vavilov tin rằng để tạo ra những giống cây trồng ưu việt, cần phải tìm hiểu về tổ tiên hoang dại của chúng và cách thức các đặc điểm di truyền được truyền lại qua nhiều thế hệ. Từ đó, ông khởi xướng một hành trình đầy tham vọng: Đi khắp thế giới để thu thập các giống cây trồng và xác định “trung tâm nguồn gốc” của chúng – nơi có sự đa dạng di truyền phong phú nhất của một loài.
Trong suốt hai thập kỷ (1920-1940), Vavilov đã dẫn đầu hơn 100 đoàn thám hiểm khoa học đến hơn 64 quốc gia trên khắp 5 châu lục. Từ những vùng núi hiểm trở Afghanistan đến sa mạc Sahara nóng bỏng, từ những khu rừng rậm Amazon đến đồng bằng Siberia lạnh giá, dấu chân của Vavilov trải dài khắp địa cầu. Ông không quản ngại khó khăn, hiểm nguy, thậm chí nhiều lần đối mặt với tử thần, để mang về cho nước Nga hàng trăm nghìn mẫu vật thực vật quý giá.
Hình ảnh: Bản đồ minh họa các trung tâm nguồn gốc của cây trồng do Vavilov đề xuất.
Xây dựng ngân hàng hạt giống đầu tiên trên thế giới và định luật chuỗi tương đồng biến thiên
Nhờ những chuyến thám hiểm của Vavilov, Viện Công nghiệp Thực vật Leningrad, nơi ông giữ chức giám đốc, đã sở hữu bộ sưu tập hạt giống đồ sộ nhất thế giới, với ước tính lên tới 250.000 mẫu vật. Đây chính là tiền thân của ngân hàng hạt giống đầu tiên, đặt nền móng cho công cuộc bảo tồn nguồn gene thực vật – một di sản vô giá cho nhân loại.
Không chỉ là một nhà thám hiểm dũng cảm, Vavilov còn là một nhà khoa học xuất chúng. Năm 1920, ông công bố “Định luật chuỗi tương đồng biến thiên”, một phát hiện đột phá trong di truyền học, cho phép dự đoán khả năng xuất hiện các đặc điểm di truyền ở các loài có quan hệ họ hàng gần. Định luật này đã trở thành công cụ hữu hiệu cho các nhà chọn giống cây trồng, giúp rút ngắn thời gian lai tạo giống mới.
Bi kịch của một nhà khoa học chân chính trong chế độ độc tài
Công trình nghiên cứu của Vavilov được giới khoa học quốc tế đánh giá rất cao. Tuy nhiên, số phận trớ trêu lại đến với ông ngay trên chính quê hương mình. Vào thập niên 1930, Trofim Lysenko, một nhà nông học nghiệp dư được Stalin sủng ái, đã lợi dụng quyền lực để bài xích di truyền học Mendel – Morgan, vốn là nền tảng cho các nghiên cứu của Vavilov.
Bằng những luận điệu khoa trương và giả dối, Lysenko đã thổi phồng lý thuyết di truyền của mình – thuyết “di truyền tính thích nghi”, cho rằng các đặc tính có lợi có thể được hình thành trong đời sống cá thể và di truyền trực tiếp cho thế hệ sau. Lý thuyết phản khoa học này, được khoác lên mình chiêu bài “phục vụ giai cấp vô sản”, lại được chính quyền Stalin nhiệt liệt ủng hộ vì hứa hẹn “cải tạo nhanh chóng nền nông nghiệp Xô Viết”.
Là một nhà khoa học chân chính, Vavilov đã dũng cảm đứng lên vạch trần sự giả dối trong lý thuyết của Lysenko. Ông kiên quyết bảo vệ di truyền học Mendel – Morgan, đồng thời chỉ trích gay gắt những phương pháp phản khoa học, gây hại cho nền nông nghiệp của Lysenko.
Vụ bắt giữ, bản án oan khuất và cái chết bi thảm
Cuộc chiến giữa Vavilov và Lysenko không chỉ đơn thuần là cuộc tranh luận khoa học mà còn là cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa khoa học chân chính và sự giả dối, giữa tinh thần dũng cảm và tham vọng mù quáng. Và trong chế độ độc tài Stalin, kết cục bi thảm cho Vavilov đã được báo trước.
Năm 1940, trong một chuyến thám hiểm khoa học tới Ukraina, Vavilov bị NKVD – cảnh sát mật của Stalin – bắt giữ. Ông bị vu cáo tội danh “phá hoại nền nông nghiệp Xô Viết”, “phản bội Tổ quốc” và bị kết án tử hình. Sau đó, bản án được giảm xuống còn 20 năm tù khổ sai.
Trong suốt thời gian bị giam cầm, Vavilov phải chịu đựng những đòn tra tấn dã man, những buộc tội vô căn cứ và điều kiện sống khắc nghiệt. Dù vậy, ông vẫn giữ vững khí tiết của một nhà khoa học chân chính, kiên quyết không thừa nhận những tội danh bịa đặt.
Năm 1943, Vavilov qua đời trong nhà tù Saratov, khi mới 55 tuổi. Cái chết của ông là một tổn thất to lớn cho khoa học thế giới và là một vết nhơ trong lịch sử nước Nga.
Cuộc vây hãm Leningrad và sự hy sinh cao cả của những người hùng thầm lặng
Trong khi Vavilov bị giam cầm oan khuất, một bi kịch khác cũng đang diễn ra tại Leningrad, nơi lưu giữ bộ sưu tập hạt giống quý giá của ông. Tháng 9/1941, quân đội Đức Quốc xã bắt đầu bao vây thành phố. Cuộc vây hãm Leningrad, kéo dài suốt 872 ngày đêm, là một trong những cuộc bao vây tàn khốc nhất trong lịch sử nhân loại, cướp đi sinh mạng của hơn 1 triệu người dân vô tội.
Giữa bom đạn, đói khát và giá rét, một nhóm nhỏ các nhà khoa học tại Viện Công nghiệp Thực vật Leningrad, những người học trò, đồng nghiệp trung thành của Vavilov, vẫn ngày đêm kiên cường bảo vệ kho báu hạt giống – tâm huyết cả đời của người thầy, người lãnh đạo kính yêu.
Họ đã bí mật chuyển một phần bộ sưu tập xuống hầm ngầm, ngày đêm canh gác, bảo vệ hạt giống khỏi bom đạn, chuột bọ và cả những người đồng bào đang chết đói. Trong số 9 nhà khoa học tham gia bảo vệ ngân hàng hạt giống, đã có 3 người chết vì kiệt sức và suy dinh dưỡng ngay bên cạnh những bao tải lương thực quý giá. Họ thà chết chứ nhất quyết không động đến một hạt giống nào, bởi họ hiểu rằng, đó là nguồn sống, là tương lai của nhân loại.
Hình ảnh: Bên trong ngân hàng hạt giống Svalbard, Na Uy. Hầm chứa hạt giống toàn cầu này và nhiều ngân hàng hạt giống khác trên thế giới đều được xây dựng dựa trên nền tảng từ công trình của Nikolai Vavilov.
Sự thật được phơi bày và những di sản còn mãi
Năm 1944, sau khi giải phóng Leningrad, người ta mới biết được sự hy sinh cao cả của các nhà khoa học đã bảo vệ ngân hàng hạt giống. Câu chuyện về họ, cùng với số phận bi tráng của Nikolai Vavilov, đã trở thành biểu tượng cho lòng dũng cảm, tình yêu khoa học và trách nhiệm với nhân loại.
Sau chiến tranh, công trình nghiên cứu của Vavilov được xem xét lại. Ông được minh oan và trở thành anh hùng dân tộc của Liên Xô. Tên ông được đặt cho nhiều trường đại học, viện nghiên cứu, đường phố và giải thưởng khoa học uy tín.
Ngày nay, di sản của Vavilov vẫn còn nguyên giá trị. Các ngân hàng hạt giống trên toàn thế giới đều được xây dựng dựa trên nền tảng từ công trình của ông. Những giống cây trồng mới, có năng suất cao, khả năng chống chọi sâu bệnh tốt, được lai tạo từ chính nguồn gene mà ông và các đồng nghiệp đã tận tâm thu thập, đang góp phần giải quyết bài toán lương thực cho nhân loại.
Câu chuyện về Nikolai Vavilov, người hùng thầm lặng, là bài học sâu sắc về lòng dũng cảm, tinh thần cống hiến hết mình cho khoa học và trách nhiệm cao cả với nhân loại. Nó nhắc nhở chúng ta rằng, ngay cả trong những thời khắc đen tối nhất của lịch sử, ánh sáng của khoa học chân chính và tình yêu thương con người vẫn luôn tỏa sáng.
