Hình ảnh minh họa: Lạc Long Quân và Âu Cơ, hai nhân vật gắn liền với truyền thuyết về nguồn gốc dân tộc Việt Nam.
Bài viết phân tích sự khác biệt giữa truyền thuyết và lịch sử trong nghiên cứu văn hóa Việt Nam, làm rõ ranh giới giữa hai lĩnh vực tưởng chừng như đơn giản nhưng lại ẩn chứa nhiều vấn đề phức tạp.
Sự Nhập Nhằng Giữa Truyền Thuyết và Lịch Sử
Nhiều học giả, trong đó có Giáo sư Trần Quốc Vượng và nhà nghiên cứu Đặng Văn Lung, đều đồng tình rằng truyền thuyết và lịch sử là hai phạm trù riêng biệt. Tuy nhiên, thực tế cho thấy sự đồng nhất và nhầm lẫn giữa chúng vẫn tồn tại, ví dụ như việc coi truyền thuyết “nạn cống vải” là nguyên nhân dẫn đến khởi nghĩa Mai Thúc Loan năm 722. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết trong việc phân biệt rạch ròi hai khái niệm này.
Truyền Thuyết – Sử Dân Gian Qua Lăng Kính Văn Hóa
Truyền thuyết là những tự sự dân gian mang yếu tố lịch sử, được tô điểm bởi màu sắc huyền ảo, phản ánh quan điểm và tình cảm của nhân dân đối với nhân vật và sự kiện lịch sử.
Ngược lại, lịch sử theo nghĩa hẹp là ghi chép về quá khứ bằng chữ viết, phản ánh sự thật một cách khách quan.
Sự nhập nhằng giữa hai khái niệm này xuất phát từ mối quan hệ phức tạp:
- Nguồn gốc: Truyền thuyết xuất hiện trước, lịch sử ra đời sau, ban đầu mang tính chất ghi chép đơn thuần, chưa tách biệt hoàn toàn với truyền thuyết.
- Chức năng: Cả hai đều lưu giữ và truyền tải ký ức tập thể, phản ánh nhận thức về quá khứ của cộng đồng.
- Hình thức: Bên cạnh việc truyền miệng, truyền thuyết cũng được ghi chép, trong khi lịch sử đôi khi sử dụng yếu tố hư cấu.
Tiêu Chí Phân Biệt – Nét Riêng Của Hai Dòng Chảy
Để phân biệt truyền thuyết và lịch sử, có thể dựa trên các tiêu chí sau:
- Dạng thức: Truyền thuyết thuộc văn học dân gian, mang tính tập thể, còn lịch sử thuộc văn học viết, in đậm dấu ấn tác giả.
- Đặc điểm: Truyền thuyết tồn tại trong hệ thống, có nhiều dị bản, trong khi lịch sử được ghi chép cố định.
- Quan điểm: Truyền thuyết phản ánh góc nhìn của nhân dân, còn lịch sử chịu ảnh hưởng từ tư tưởng chính thống.
- Xây dựng sự kiện: Truyền thuyết chú trọng bản chất, ý nghĩa, có thể hư cấu, còn lịch sử bám sát sự thật, tôn trọng tính khách quan.
- Hệ thống nhân vật: Truyền thuyết ca ngợi mọi tầng lớp có công, lịch sử tập trung vào vua quan, trung thần.
- Hình thức: Truyền thuyết có kết cấu và yếu tố nghệ thuật lặp lại, lịch sử tuân thủ trình tự thời gian, ngôn ngữ cô đọng.
- Ngôn ngữ: Truyền thuyết sử dụng ngôn ngữ bình dân, giàu hình ảnh, còn lịch sử dùng ngôn ngữ bác học, hàm súc.
- Giọng điệu: Truyền thuyết ngợi ca, đề cao, lịch sử có khen chê, phân tích.
- Hình tượng nhân vật: Truyền thuyết xây dựng nhân vật phi thường, lịch sử khắc họa nhân vật chân thực.
- Chức năng: Truyền thuyết khơi gợi lòng tự hào, biết ơn, lịch sử rút ra bài học lịch sử.
- Thái độ tiếp nhận: Truyền thuyết khơi gợi niềm tin, lòng ngưỡng mộ, lịch sử khuyến khích thái độ đánh giá, ứng xử.
Bảng so sánh chi tiết:
| Tiêu chí | Truyền thuyết lịch sử | Chuyện kể lịch sử |
|---|---|---|
| Dạng thức | Tự sự (dân gian) | Tự sự (thành văn) |
| Đặc điểm | Hệ thống, nhiều dị bản | Cố định, không dị bản |
| Quan điểm | Nhân dân | Chính thống |
| Sự kiện | Ý nghĩa, có hư cấu | Khách quan, trung thực |
| Nhân vật | Mọi tầng lớp | Vua quan, trung thần |
| Hình thức | Kết cấu, yếu tố lặp lại | Trình tự thời gian |
| Ngôn ngữ | Bình dân, giàu hình ảnh | Bác học, hàm súc |
| Giọng điệu | Ngợi ca, đề cao | Khen chê, phân tích |
| Hình tượng | Nhân vật phi thường | Nhân vật chân thực |
| Chức năng | Tự hào, biết ơn | Bài học lịch sử |
| Tiếp nhận | Niềm tin, ngưỡng mộ | Đánh giá, ứng xử |
Kết Luận – Hướng Nghiên Cứu Văn Hóa Truyền Thống
Truyền thuyết và lịch sử, tuy có mối liên hệ phức tạp, vẫn có những đặc điểm riêng biệt. Việc nhận diện và phân tích chúng là cần thiết trong nghiên cứu văn hóa. Trong đó, cách thức xây dựng hình tượng nhân vật là tiêu chí quan trọng để phân biệt hai loại hình này.
Cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về truyền thuyết và lịch sử để hiểu rõ hơn về văn hóa Việt Nam, đồng thời có cái nhìn khách quan và khoa học hơn về lịch sử dân tộc.
