Tết đến, lòng người lại rộn ràng nỗi nhớ quê. Người xa xứ mong ngóng ngày trở về sum vầy, người con đất Việt tha hương lại bồi hồi nhớ về cội nguồn, nơi in dấu những giá trị văn hóa truyền thống. Nói về quê hương, hai tiếng ấy thiêng liêng và gần gũi với mỗi người Việt. Nhưng ít ai ngờ rằng, ẩn sâu trong hai tiếng giản dị ấy lại là cả một kho tàng văn hóa đồ sộ của người Việt cổ, là minh chứng cho trí tuệ và khả năng sáng tạo tuyệt vời của cha ông ta.
Bài viết này, dựa trên những phân tích về ngôn ngữ, văn tự, và các biểu tượng văn hóa, sẽ dẫn dắt người đọc khám phá ý nghĩa sâu xa của hai tiếng “quê hương”, từ đó khẳng định vai trò của hai chữ thiêng liêng này trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt.
1. Quê – Khuê (暌): Vòng Tay Ấm Áp Của Mẹ
Nhiều người lầm tưởng “quê hương” là từ Hán Việt, nhưng thực chất, đây lại là một từ thuần Việt, được người Lạc Việt sáng tạo ra dựa trên nền tảng triết lý âm dương và dịch học.
Chữ Quê (Khuê – 暌) trong tiếng Việt cổ được tạo thành từ hai bộ phận: Nhật (日) – tượng trưng cho dương, và Quý (癸) – tượng trưng cho âm. Sự kết hợp hài hòa giữa âm dương tạo nên một vòng tròn khép kín, thể hiện sự viên mãn, đầy đủ và trọn vẹn. Hình ảnh mặt trời lặn (nhật lạc) trong chữ Khuê cũng mang ý nghĩa biểu trưng cho sự trở về, nương náu, như đứa con tìm về vòng tay mẹ sau những ngày tháng bươn chải cuộc đời.
Âm “Quý” (癸) trong chữ Quê còn liên quan mật thiết đến người phụ nữ, đến thiên chức làm mẹ. Theo đó, “Quý” đồng âm với “Què”, mà “máu què” là cách gọi dân gian về kinh nguyệt của người phụ nữ, là biểu tượng của sự sống, của dòng chảy bất tận từ thế hệ này sang thế hệ khác. Chữ Quê, do đó, chính là biểu tượng cho người mẹ, cho vòng tay ấm áp, chở che và là cội nguồn của sự sống.
2. Hương (鄉): Bóng Cây Tre, Ngọn Núi Cao Của Cha
Nếu chữ Quê là mẹ, thì chữ Hương (鄉) chính là hình ảnh của người cha, vững chãi và mạnh mẽ. Chữ Hương được cấu tạo từ bộ Ất (乡), tượng trưng cho âm, nằm bên trái và chữ Lang (郎) bên phải, tượng trưng cho dương. Chữ Lang lại được tạo thành từ chữ Lương (良) thuộc bộ Cấn (艮) – núi non hùng vĩ – và Ấp (邑) – vùng đất, quốc gia.
Hình ảnh ngọn núi sừng sững trong chữ Hương chính là biểu tượng cho sự vững chãi, là chỗ dựa tinh thần, là trụ cột của gia đình, là quê hương đất nước. Chữ Hương còn có nghĩa là “cửa hướng về phía bắc”, thể hiện sự tương hỗ, luôn hướng về Quê, như người con luôn hướng về cội nguồn, như dòng nước trở về biển cả.
3. Quê Hương: Sự Giao Hòa Âm Dương Và Tình Cảm Thiêng Liêng
Quê Hương – hai chữ, hai hình ảnh đối lập nhưng lại bổ sung cho nhau, tạo nên một tổng thể thống nhất, hài hòa và trọn vẹn. Quê là mẹ, là cội nguồn, là nơi ta sinh ra. Hương là cha, là chỗ dựa, là nơi ta lớn lên và trưởng thành. Quê Hương là sự giao hòa âm dương, là tình cảm thiêng liêng, là sợi dây kết nối vô hình mà bền chặt, gắn kết mỗi con người với cội nguồn của mình.
Ý nghĩa sâu xa của hai tiếng Quê Hương còn được người xưa thể hiện qua những con số 6 và 8 trong sơ đồ Lạc Thư – Hậu Thiên Bát Quái. Quê ứng với số 6, thuộc âm, Hương ứng với số 8, thuộc dương.
Số 6 và 8 cũng xuất hiện trong rất nhiều lĩnh vực của đời sống văn hóa tinh thần người Việt, như:
- Văn học: Thơ Lục Bát – thể thơ độc đáo của Việt Nam – với câu 6 chữ và câu 8 chữ, thể hiện sự kết hợp hài hòa âm dương.
- Kiến trúc: Chùa Một Cột với cột kinh 8 cạnh, ghép từ 6 bộ phận, đặt trên nền vuông mỗi cạnh 1,4m (14 = 6 + 8).
- Y học: Hoàn Lục Vị bổ âm cho nữ và Hoàn Bát Vị bổ dương cho nam.
Sự hiện diện của cặp số 6 – 8 trong rất nhiều biểu tượng văn hóa cho thấy người Việt cổ đã sớm vận dụng triết lý âm dương và dịch học vào đời sống. Đây cũng là minh chứng cho thấy hai chữ Quê Hương không chỉ đơn thuần là nơi chôn nhau cắt rốn mà còn là gốc rễ văn hóa, là bản sắc của người Lạc Việt, được gìn giữ và lưu truyền qua nhiều thế hệ.
4. Quê Hương: Dấu Ấn Văn Hóa Lạc Việt Vượt Thời Gian
Hai chữ Quê Hương mang trong mình giá trị văn hóa to lớn, là minh chứng cho trí tuệ và khả năng sáng tạo của người Lạc Việt. Dù trải qua bao thăng trầm lịch sử, hai tiếng Quê Hương vẫn giữ nguyên vẹn ý nghĩa thiêng liêng, là sợi dây kết nối tâm linh, là điểm tựa tinh thần cho mỗi người con đất Việt.
Việc tìm hiểu và lý giải ý nghĩa sâu xa của hai chữ Quê Hương không chỉ giúp chúng ta hiểu hơn về cội nguồn, về bản sắc văn hóa dân tộc mà còn là cách để thế hệ hôm nay tiếp nối, gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của cha ông.
