Bài viết này dựa trên những ghi chép quý báu của các nhân chứng người Pháp sống tại Sài Gòn vào cuối thế kỷ 19, đưa chúng ta ngược dòng thời gian, trở về buổi ban đầu của thành phố mang tên Bác. Từ những công trình kiến trúc sơ khai, những nỗ lực cải tạo đô thị cho đến nhịp sống thường nhật, Sài Gòn hiện lên vừa lạ lẫm, vừa gần gũi, mang trong mình những hoài niệm về một thời kỳ lịch sử đầy biến động.
Thành phố bên sông Sài Gòn: Từ phế tích đến đô thị non trẻ
Năm 1862, Đại úy Lucien de Grammont, tác giả cuốn “Mười một tháng tại Nam Kỳ”, đã mô tả Sài Gòn như một thành phố đang hồi sinh từ đống tro tàn chiến tranh. Sau khi triều đình Huế thất thủ trước quân Pháp, Sài Gòn khi ấy chỉ còn là cái bóng của một thương cảng sầm uất dưới thời Gia Long. Dân số giảm sút nghiêm trọng, chỉ còn khoảng 2.000 người so với thời kỳ hoàng kim 100.000 dân.
Cảng Sài Gòn năm 1866 (Ảnh: Émile Gsell)
Những pháo đài kiên cố do Olivier de Puymanel xây dựng cho vua Gia Long chống Tây Sơn đã bị vua Minh Mạng phá hủy vào năm 1835. Trên nền phế tích ấy, chính quyền Pháp bắt tay vào công cuộc xây dựng một Sài Gòn mới. Dinh Thống Đốc, bệnh viện, nhà thờ… lần lượt được dựng lên, phần lớn là nhà gỗ tạm bợ. Con đường Mirador (nay là Hồng Thập Tự) được hình thành sau khi lấp con hào chính, đánh dấu bước chuyển mình trong quy hoạch đô thị.
Kiến trúc “chồng chất” và những suy đoán thú vị
Sự xuất hiện của người Âu đã mang đến Sài Gòn những kiến trúc mới lạ. Những ngôi nhà cao tầng, vốn xa lạ với văn hóa địa phương, khiến nhiều người dân bản xứ không khỏi ngạc nhiên. Theo ghi chép, họ cho rằng người Âu “nghèo”, “đất hẹp” nên mới phải “chen chúc chồng chất lầu nọ lên lầu kia”!
Bưu điện Sài Gòn năm 1890 (Nguồn: Flickr manhhai)
Cũng trong thời kỳ này, hệ thống điện tín đã được đưa vào sử dụng, cho thấy nỗ lực của chính quyền trong việc hiện đại hóa Sài Gòn.
Chợ Lớn và Sài Gòn: Hai mảnh ghép của một đô thị
Năm 1864, Chợ Lớn bị tách khỏi Sài Gòn, dấy lên nhiều đồn đoán về động cơ thực sự của chính quyền thuộc địa. Theo một số tài liệu, việc tách rời này nhằm mục đích thúc đẩy thị trường bất động sản, giúp chính quyền bán đất dễ dàng hơn.
Chợ Quán xưa (Nguồn: Flickr manhhai)
Bên cạnh đó, chính quyền cũng khuyến khích người dân canh tác trở lại, đặc biệt là tại những khu vực ven đô như Bình Lập, nhằm đảm bảo nguồn cung cấp thực phẩm cho đô thị đang phát triển.
Ánh sáng đô thị và những nỗ lực “thủ công”
Từ những ngọn đèn dầu dừa le lói, Sài Gòn dần bước vào thời kỳ của đèn dầu hôi, rồi đến ánh sáng điện. Tuy nhiên, hành trình này đầy chông gai bởi kinh phí eo hẹp và những cuộc tranh luận bất tận trong Hội đồng Thành phố.
Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn năm 1906 (Nguồn: Flickr manhhai)
Nước sạch cũng là một bài toán nan giải. Do đặc thù địa chất, việc đào giếng không khả thi. Đề xuất xây hồ chứa nước mưa cũng bị bỏ ngỏ. Phải đến năm 1881, Sài Gòn mới có hệ thống nước máy.
Những công trình “để đời”: Từ tranh cãi đến hiện thực
Việc xây dựng các công trình công cộng như Tòa Đô Chính, Chợ Sài Gòn… cũng gặp muôn vàn khó khăn do thiếu kinh phí và bất đồng quan điểm. Ví dụ, dự án xây dựng Tòa Đô Chính phải mất đến ba thập kỷ, từ lúc lên ý tưởng đến khi hoàn thành, bởi những tranh cãi về địa điểm, kinh phí…
Chợ Bến Thành (Chợ Mới) khoảng năm 1920-1929 (Ảnh tư liệu)
Chợ Mới (nay là Chợ Bến Thành) cũng phải trải qua 30 năm với nhiều lần tạm bợ, xây dựng lại mới có được diện mạo như ngày nay.
Từ Sở thú “thử nghiệm” đến bến tàu nổi “bạc mệnh”
Sở thú Sài Gòn, tiền thân của Thảo Cầm Viên ngày nay, ban đầu chỉ là nơi thí nghiệm trồng trọt và nuôi nhốt động vật trước khi đưa về Pháp. Bến tàu nổi, một công trình đầy tham vọng, lại chịu chung số phận “hẩm hiu” khi bị chìm chỉ sau 1 giờ khánh thành.
Sở thú Sài Gòn (Thảo Cầm Viên) năm 1900 (Nguồn: Flickr manhhai)
Cảng nổi đang được thi công ở Sài Gòn năm 1864 (Ảnh: Charles Parant)
Ụ tàu nổi trên sông Sài Gòn khoảng 1866-1879 (Ảnh: Émile Gsell)
Sài Gòn 1865: Lễ hội và những so sánh khập khiễng
Năm 1865, Sài Gòn tổ chức lễ hội hoành tráng chào mừng ngày Quốc khánh Pháp. Những trò chơi dân gian như leo cột mỡ, đua thuyền… thu hút đông đảo người dân tham gia. Tuy nhiên, sự kiện này cũng phơi bày góc nhìn thiếu công bằng của một số người khi so sánh Sài Gòn với Hương Cảng hay Tân Gia Ba, mà quên mất bối cảnh lịch sử và những khó khăn mà Sài Gòn phải đối mặt.
Sài Gòn xưa, với những bước chập chững đầu tiên trên con đường trở thành đô thị, là minh chứng sinh động cho khả năng thích nghi, vươn lên của con người. Từ những nền móng còn nhiều khiếm khuyết, Sài Gòn đã từng bước kiến tạo nên diện mạo của một “Hòn ngọc Viễn Đông” rực rỡ.
Tài liệu tham khảo:
- Bài báo gốc: “Sài Gòn một thế kỷ trước (1862-1865)”, báo Thời Nay số 285, ngày 01/9/1971.
