Hình ảnh minh hoạ về một khu vực thuộc Trấn Thuận Thành thời Gia Long.
Nội dung bài viết
Trấn Thuận Thành, một đơn vị hành chính đặc biệt, được hình thành dưới thời chúa Nguyễn năm 1797. Vùng đất này trải dài trên địa bàn các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận ngày nay và một phần các tỉnh Lâm Đồng, Đăk Lăk, Đăk Nông, là nơi cư trú của nhiều cộng đồng dân tộc bản địa như Chăm, Raglai, Churu, K’ho… Dưới sự bảo hộ của xứ Đàng Trong, Trấn Thuận Thành được hưởng quy chế tự trị đặc thù với nền hành chính, pháp luật, thuế khóa và quân đội riêng, do một thủ lĩnh người bản địa đứng đầu. Quy chế này vẫn được duy trì qua thời kỳ nội chiến Tây Sơn và dưới triều Gia Long. Tuy nhiên, lên ngôi năm 1820, vua Minh Mạng lại có một cách tiếp cận hoàn toàn khác biệt với vấn đề Trấn Thuận Thành, đặt nền móng cho những biến động lớn lao tại vùng đất này. Bài viết này sẽ phân tích thái độ, chủ trương và chính sách của triều đình Minh Mạng cũng như vai trò của Tổng trấn Gia Định thành Lê Văn Duyệt đối với Trấn Thuận Thành, đồng thời làm rõ những hệ quả của cuộc tranh chấp quyền lực này đến đời sống của cư dân trong trấn.
Minh Mạng và vấn đề lãnh đạo Trấn Thuận Thành
Năm 1822, Chánh Trấn Nguyễn Văn Chấn qua đời trong bối cảnh Phó Trấn Nguyễn Văn Vĩnh đang ở Huế. Sự việc này tạo nên khoảng trống quyền lực tại Trấn Thuận Thành và gây ra những phản ứng trong cộng đồng dân cư bản địa. Các sử liệu Chăm ghi lại sự bất mãn của người dân trước việc Minh Mạng có ý định đưa Bait Lan, một nhân vật thân tín của mình, lên nắm quyền lãnh đạo, phá vỡ tiền lệ Phó Trấn kế nhiệm Chánh Trấn. Phong trào phản kháng do Ja Lidong lãnh đạo bùng nổ.
Trước tình hình bất ổn, Minh Mạng đã quyết định nhân nhượng, phong Nguyễn Văn Vĩnh làm Trấn thủ. Tuy nhiên, việc phong chức Trấn thủ (hàm tam phẩm) thay vì Chánh Trấn cho thấy Minh Mạng muốn hạn chế quyền lực của người đứng đầu Trấn Thuận Thành, khác biệt rõ ràng so với chính sách tôn trọng đặc quyền địa phương của vua cha Gia Long.
Sự can thiệp của Lê Văn Duyệt
Cuộc nổi dậy của Ja Lidong, được cho là cuộc nổi loạn của Tà La Mân hoặc Tà La Vân trong sử liệu nhà Nguyễn, bị quân Trấn Thuận Thành và quân triều đình đẩy lui về vùng rừng núi giáp giới Gia Định Thành. Tổng trấn Lê Văn Duyệt đã thu phục tàn quân và báo cáo về triều đình. Sự kiện này đánh dấu bước đầu can thiệp của Lê Văn Duyệt vào vấn đề Trấn Thuận Thành. Mặc dù chấp thuận hành động của Lê Văn Duyệt, Minh Mạng có thể đã cảm thấy bất an trước sự mở rộng ảnh hưởng của vị Tổng trấn này. Từ đây, Trấn Thuận Thành dần trở thành điểm nóng trong cuộc tranh chấp quyền lực giữa triều đình và Gia Định Thành.
Trấn Thuận Thành dưới thời Nguyễn Văn Vĩnh
Sau khi dẹp yên các cuộc nổi dậy, Trấn Thuận Thành bước vào giai đoạn yên bình ngắn ngủi trước khi những mâu thuẫn mới bùng phát. Dưới thời Nguyễn Văn Vĩnh, cư dân trong trấn phải chịu thuế khóa và lao dịch nặng nề, cộng thêm sự nhũng nhiễu của quan lại địa phương, khiến đời sống vô cùng khó khăn. Năm 1826, một cuộc nổi dậy khác do Nduai Kabait lãnh đạo bùng nổ ở vùng miền núi giáp Đồng Nai. Cuộc khởi nghĩa này có thể có liên hệ với các cuộc nổi dậy ở Bình Hòa và Phú Yên cùng thời điểm, cho thấy sự lan rộng của bất mãn trong cộng đồng dân cư bản địa.
Sau khi dẹp yên cuộc nổi dậy, Minh Mạng ra lệnh cho phủ Bình Thuận điều tra phong tục tập quán của người Chăm. Hành động này cho thấy Minh Mạng muốn tìm hiểu về cư dân bản địa để thiết lập chính sách quản lý phù hợp, đồng thời cũng đặt ra câu hỏi về lý do giao nhiệm vụ này cho phủ Bình Thuận thay vì Trấn Thuận Thành.
Lê Văn Duyệt củng cố ảnh hưởng
Năm 1828, Nguyễn Văn Vĩnh qua đời. Lê Văn Duyệt nhân cơ hội này tiến cử Nguyễn Văn Thừa, con trai Nguyễn Văn Chấn, vào chức Trấn thủ. Hành động này cho thấy Lê Văn Duyệt muốn duy trì quyền tự trị và đặc quyền của Trấn Thuận Thành, đồng thời củng cố ảnh hưởng của mình tại đây. Minh Mạng, tuy bất bình, nhưng vẫn chưa có hành động cứng rắn nào. Dưới sự hậu thuẫn của Lê Văn Duyệt, Nguyễn Văn Thừa gần như không tuân lệnh triều đình, nộp thuế và cống cho Gia Định Thành nhiều hơn là cho triều đình Huế. Hành động này càng làm gia tăng mâu thuẫn giữa Minh Mạng và Lê Văn Duyệt.
Bản đồ hành chính thời Minh Mạng.
Giải thể Trấn Thuận Thành
Năm 1832, Lê Văn Duyệt qua đời. Minh Mạng ngay lập tức xóa bỏ Gia Định Thành, tái cơ cấu hành chính 6 tỉnh miền Nam và thẳng tay đàn áp những nhóm người được Lê Văn Duyệt bảo trợ. Trấn Thuận Thành cũng bị giải thể, sáp nhập vào phủ Bình Thuận. Triều đình thiết lập hệ thống hành chính mới, thay thế quan lại người bản địa bằng quan lại người Việt. Cư dân Trấn Thuận Thành, nay là “công dân” Đại Nam, phải thực hiện nghĩa vụ đóng thuế thân, kê khai dân số và đổi tên họ theo âm Hán Việt. Việc đặt họ cho người Chăm và Raglai là một bước ngoặt lớn trong đời sống xã hội của cộng đồng này, đặt nền móng cho sự hòa nhập vào xã hội Đại Việt.
Chuyển biến xã hội sau khi Trấn Thuận Thành bị giải thể
Việc giải thể Trấn Thuận Thành dẫn đến những thay đổi sâu sắc trong đời sống xã hội của cư dân bản địa. Họ phải thích nghi với hệ thống hành chính, thuế khóa và luật pháp mới của triều đình. Việc bắt đầu đóng thuế thân, kê khai dân số và đổi tên họ theo âm Hán Việt đánh dấu sự chấm dứt chế độ tự trị đã tồn tại hàng trăm năm. Những thay đổi này đặt ra nhiều thách thức nhưng đồng thời cũng mở ra cơ hội hòa nhập vào xã hội Đại Việt.
Kết luận
Số phận của Trấn Thuận Thành dưới triều Minh Mạng là một minh chứng rõ nét cho chính sách tập trung quyền lực của nhà vua. Việc giải thể Trấn Thuận Thành không chỉ là một cuộc cải cách hành chính mà còn là một bước ngoặt trong lịch sử của các cộng đồng dân tộc thiểu số ở Nam Trung Bộ. Nó đánh dấu sự kết thúc một thời kỳ tự trị và mở ra một giai đoạn mới, giai đoạn hòa nhập, thích nghi và hội nhập vào xã hội Đại Việt. Bài viết này hy vọng đã góp phần làm sáng tỏ một khía cạnh quan trọng trong lịch sử Việt Nam, đồng thời gợi mở những hướng nghiên cứu mới về chính sách của triều Nguyễn đối với các dân tộc thiểu số.
Tài liệu tham khảo
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2002), Đại Nam Thực Lục, tập 2, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2002), Đại Nam Thực Lục, tập 3, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2010), Minh Mạng Chính Yếu, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
- Po Dharma (2012), Vương quốc Champa: lịch sử 33 năm cuối cùng, IOC – Champa, San Jose.
- Choi Byung Wook (2011), Vùng đất Nam Bộ dưới triều Minh Mạng, Nxb. Thế Giới, Hà Nội.
- Nguyễn Đình Đầu (1996), Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn: Bình Thuận, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.
- CAM MICROFILM 17 (1), Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp.
- CM 29 (1), Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp.
