“Xưa có kẻ lo vì việc nước, bỗng nửa đêm mọc lại mặt trời” – lời thoại trong vở tuồng Sơn Hậu như một minh chứng cho sức sống mãnh liệt của tinh thần yêu nước, trung quân trong văn hóa Việt Nam.
Sơn Hậu, một vở tuồng (hát bội) cổ khuyết danh ra đời vào khoảng nửa cuối thế kỉ 18, đã trở thành một tượng đài bất hủ trong kho tàng nghệ thuật sân khấu Việt Nam. Vở tuồng với những xung đột kịch tính, hình tượng nhân vật đặc sắc và thông điệp nhân văn sâu sắc đã in đậm trong tâm thức của nhiều thế hệ người Việt.
Sơn Hậu: Hành Trình Từ Dã Sử Đến Nghệ Thuật Kinh Điển
Mặc dù là một tác phẩm kinh điển, nguồn gốc của Sơn Hậu vẫn là một ẩn số. Hiện nay, tồn tại hai giả thuyết chính về tác giả gốc của vở tuồng này.
Giả thuyết đầu tiên cho rằng Lê Văn Duyệt, vị tướng tài ba dưới triều vua Gia Long, là cha đẻ của Sơn Hậu, với sự chấp bút của con nuôi là Lê Văn Khôi. Giả thuyết này dựa trên việc “lăng ông” Lê Văn Duyệt ở Sài Gòn xưa kia có thờ một kịch bản Sơn Hậu và tục lệ diễn vở tuồng này vào ngày giỗ của ông. Tuy nhiên, xét về tiểu sử, cả Lê Văn Duyệt và Lê Văn Khôi đều không có khả năng sáng tác một tác phẩm đồ sộ như Sơn Hậu.
Giả thuyết thứ hai cho rằng Đào Duy Từ, một danh thần thời chúa Nguyễn, mới chính là tác giả thực sự. Giả thuyết này dựa trên việc Đào Duy Từ xuất thân trong một gia đình “làm nghề hát” ở Thanh Hóa. Sự kiện lịch sử Đào Duy Từ vào Nam phò chúa Nguyễn chống lại chúa Trịnh cũng có nét tương đồng với nội dung của Sơn Hậu. Tuy nhiên, chưa có bằng chứng lịch sử nào khẳng định Đào Duy Từ là tác giả của vở tuồng này.
Mặc dù chưa xác định được tác giả gốc, Sơn Hậu đã trải qua nhiều lần chỉnh lý, biên soạn và được bổ sung bởi nhiều thế hệ nghệ sĩ. Đáng chú ý nhất là sự đóng góp của Đào Tấn, người được cho là đã “gia công nhuận sắc” một số câu, một số đoạn trong vở diễn.
Sơn Hậu: Bản Hùng Ca Về Lòng Trung Quân Và Tinh Thần Ái Quốc
Sơn Hậu lấy bối cảnh triều đình với những âm mưu tranh giành quyền lực. Nhân cơ hội vua Tề băng hà, anh em họ Tạ, đứng đầu là Tạ Thiên Lăng, âm mưu soán ngôi. Để che mắt thiên hạ, chúng cho xây dựng “Tiểu giang sơn” và lôi kéo các quan lại về phe mình.
Trước tình thế nguy cấp, Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá, hai vị quan trung thành với nhà Tề, quyết định phất cờ khởi nghĩa. Tuy nhiên, do kế hoạch bất đồng, Khương Linh Tá đến chậm, khiến Đổng Kim Lân bị cô lập và thất bại. Thứ phi, mang trong mình giọt máu của vua Tề, bị giam lỏng.
Sau nhiều gian nan, Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá cùng Lê Tử Trình đã giải cứu thành công mẹ con Thứ phi. Họ lấy “Sơn Hậu thành” làm căn cứ địa tập hợp lực lượng phản công.
Ở biên ải xa xôi, Phàn Định Công, cha của Thứ phi, nghe tin con gái gặp nạn liền cử binh gi勤ề kinh đô. Không may, ông qua đời giữa đường. Con trai ông là Phàn Diệm tiếp tục sự nghiệp của cha, hợp sức cùng Đổng Kim Lân đánh đuổi gia họ Tạ, trả lại ngôi vua cho con trai Thứ phi.
Thông qua những xung đột gay gắt giữa chính nghĩa và gian tà, Sơn Hậu ca ngợi lòng trung quân, ái quốc và tinh thần bất khuất của người anh hùng.
Sơn Hậu: Tượng Đài Về Nghệ Thuật Sân Khấu Truyền Thống
Sơn Hậu được đánh giá là vở “tuồng thầy”, tức là tác phẩm mẫu mực về nghệ thuật biểu diễn của hát bội. Vở diễn thành công trong việc xây dựng hệ thống nhân vật đa dạng, cá tính và đầy sức sống.
Mỗi nhân vật trong Sơn Hậu đều mang một cá tính riêng biệt. Nếu Đổng Kim Lân là hiện thân cho sự trung nghĩa, tài trí thì Khương Linh Tá lại là biểu tượng của lòng dũng cảm, xả thân vì chính nghĩa. Bên cạnh đó, hình tượng nhân vật phản diện như Tạ Thiên Lăng, Tạ Ôn Đình cũng được khắc họa rất sinh động, góp phần làm nổi bật lên cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác.
Sơn Hậu còn gây ấn tượng mạnh mẽ bởi những tình tiết lãng mạn, đậm chất bi tráng như cảnh Khương Linh Tá ba lần bị chém rơi đầu nhưng vẫn tiếp tục chiến đấu hoặc hình ảnh ông hóa thành ngọn đèn soi đường cho Đổng Kim Lân vượt núi. Những chi tiết này đã thổi hồn vào vở diễn, khiến nó trở nên sống động và gần gũi hơn bao giờ hết.
Sơn Hậu: Dòng Chảy Bất Tận Của Văn Hóa Dân Tộc
Không chỉ dừng lại ở giá trị nghệ thuật, Sơn Hậu còn chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc, gửi gắm thông điệp về lòng trung nghĩa, tinh thần ái quốc và khát vọng công lý. Tác phẩm đã trở thành một biểu tượng văn hóa của dân tộc, được truyền tụng qua nhiều thế hệ và luôn giữ nguyên vẹn giá trị của nó.
Sơn Hậu không chỉ là một vở tuồng giải trí mà nó còn là một bài học về đạo đức, về lịch sử và về bản sắc văn hóa dân tộc.
