Vùng đất miền Trung Việt Nam, với những dải đồng bằng ven biển xen kẽ núi non trùng điệp, đã chứng kiến bao thăng trầm lịch sử. Từ những cộng đồng cư dân sơ khai đến sự hình thành các vương quốc hùng mạnh, câu chuyện về Champa là một hành trình dài đầy biến động, đan xen giữa bản sắc văn hóa bản địa và ảnh hưởng từ các nền văn minh láng giềng. Bài viết này sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá quá trình hình thành và phát triển của Champa, từ những ghi chép mơ hồ trong sử liệu Trung Quốc về Lâm Ấp đến sự xuất hiện của một vương quốc Chăm thống nhất.
Nội dung
Dấu tích của những vương quốc sơ khai nằm rải rác dọc miền Trung Việt Nam, như những mảnh ghép rời rạc của một bức tranh lịch sử. Sử liệu Trung Quốc, nguồn tư liệu quý giá, hé lộ sự tồn tại của một chính thể mang tên “Lâm Ấp” từ thế kỷ 3. Tuy nhiên, thông tin về Lâm Ấp vẫn còn nhiều bí ẩn, chưa rõ về tộc người, ngôn ngữ và bản sắc văn hóa. Sự xuất hiện của cái tên “Champa” muộn hơn nhiều, lần đầu tiên được ghi nhận vào năm 658 trên bia ký Chăm C.96 tại Mỹ Sơn. Vậy, mối liên hệ giữa Lâm Ấp và Champa là gì? Câu hỏi này đã thôi thúc các nhà nghiên cứu tìm tòi, khám phá suốt nhiều năm qua.
Lâm Ấp Trong Sử Liệu Trung Quốc
Lâm Ấp, hay “Thành phố của người Lin”, được sử sách Trung Quốc mô tả như một thực thể chính trị nằm ở phía Nam đèo Ngang. Vị trí địa lý của Lâm Ấp được cho là trùng khớp với vùng đất thấp trải dài từ Quảng Bình đến Thừa Thiên Huế ngày nay. Các con sông như Gianh, Nhật Lệ, Cam Lộ, Thạch Hãn và hệ thống đầm phá Cầu Hai là những đặc điểm địa lý quan trọng, đóng vai trò then chốt trong đời sống kinh tế và chính trị của cư dân Lâm Ấp.
Những phát hiện khảo cổ học tại Trà Kiệu (Quảng Nam) với những mảnh ngói lợp và con dấu mang dấu ấn Trung Quốc cho thấy sự giao thương sôi động giữa Lâm Ấp và nhà Hán từ trước năm 220. Tuy nhiên, sự cai trị của nhà Hán trên vùng đất này không hề vững chắc. Các cuộc nổi dậy liên miên của người dân địa phương đã tạo điều kiện cho sự hình thành một chính thể độc lập mới, tiền thân của Champa sau này.
Hình 9.1. Những vương quốc sơ Cham từ TK 5
Vào thế kỷ 3, Lâm Ấp chính thức được nhà Tấn (Trung Quốc) công nhận là một thực thể chính trị. Tuy nhiên, biên giới của Lâm Ấp dường như không cố định, mà thay đổi theo từng thời kỳ. Lâm Ấp thường xuyên xung đột với các thế lực láng giềng, đặc biệt là với nhà Hán và các chính quyền kế tục sau này. Vào năm 446, kinh đô Lâm Ấp gần Huế bị quân đội nhà Tống (Trung Quốc) tấn công và phá hủy. Sự kiện này đánh dấu một bước ngoặt quan trọng, dẫn đến sự trỗi dậy của một trung tâm chính trị mới ở lưu vực sông Thu Bồn, được người Trung Quốc gọi là “Tây Đồ”.
Tây Đồ Và Sự Trỗi Dậy Của Bhadravarman
Từ thế kỷ 5, bên cạnh Lâm Ấp, sử liệu Trung Quốc bắt đầu đề cập đến các “lãnh địa” khác như Tây Đồ, Boliao và Quduqian. Tây Đồ, nằm ở lưu vực sông Thu Bồn, nổi lên như một trung tâm chính trị và thương mại quan trọng. Sự xuất hiện của vua Bhadravarman vào cuối thế kỷ 5 đánh dấu một giai đoạn mới trong lịch sử vùng đất này.
Bhadravarman, được cho là có nguồn gốc từ Phù Nam, đã lên ngôi sau khi ám sát vua Lâm Ấp. Ông tự xưng là “vua vĩ đại của Dharma” (dharmmamahārāja) và cho xây dựng nhiều đền thờ tại Mỹ Sơn và Trà Kiệu. Bia ký C.174 tại Đông Yên Châu (gần Trà Kiệu) cho thấy sự tôn thờ “naga thần thánh”, có thể liên quan đến tín ngưỡng bản địa.
Hình 9.2. Những điểm tìm thấy điêu khắc của những vương quốc sớm – những vị thần
Bhadravarman đã khéo léo kết hợp giữa tín ngưỡng bản địa và Ấn Độ giáo để củng cố quyền lực. Việc ông tôn thờ Bhadresvara, một hình tượng của thần Shiva, đã giúp hợp pháp hóa chính thể Tây Đồ. Các bia ký của Bhadravarman cho thấy một lãnh thổ rộng lớn, trải dài từ Quảng Nam đến Phú Yên.
Thế Kỷ 6: Sự Xuất Hiện Của “Champa”
Sự suy yếu của Lâm Ấp sau cuộc tấn công năm 446 đã tạo điều kiện cho Tây Đồ phát triển mạnh mẽ. Rudravarman, hậu duệ của Bhadravarman, đã nhiều lần tấn công và giành lại một phần lãnh thổ Lâm Ấp ở khu vực Huế. Trong thời kỳ này, đền thờ Bhadresvara tại Mỹ Sơn bị thiêu rụi. Để khẳng định quyền lực và bản sắc riêng, Sambhuvarman, con trai của Rudravarman, đã cho xây dựng lại đền thờ và đổi tên thần thành Sambhubhadresvara, “người mang đến sự thịnh vượng cho đất nước Chăm” (Campādeśa).
Hình 9.3. Điểm tìm thấy một số điêu khắc sơ khai
Đây là lần đầu tiên khái niệm “đất nước của người Chăm” (Campa) xuất hiện trong sử liệu. Từ này mang ý nghĩa là vùng đất được bảo hộ bởi thần Bhadresvara, một hình tượng của thần Shiva. Sự ra đời của cái tên “Champa” đánh dấu sự hình thành một bản sắc dân tộc riêng biệt, gắn liền với lãnh thổ và tín ngưỡng.
Thế Kỷ 7: “Vua Champa” Đầu Tiên
Kandarpadharma, con trai của Sambhuvarman, là vị vua đầu tiên được gọi là “Chúa tể của Champa” (campeśvara). Ông đã mở rộng lãnh thổ Champa ra phía Bắc, bao gồm cả vùng đất Lâm Ấp. Kandarpadharma đã xây dựng kinh đô mới Kandarppapura tại Thừa Thiên Huế, thể hiện tham vọng thống nhất vùng đất miền Trung.
Hình 9.4. Vua Bhadravarman
Prakāśādharma, hậu duệ của Kandarpadharma, đã chính thức lấy danh hiệu “Vị hoàng đế vĩ đại, Chúa tể của Campapura” (mahārāja Campāpuraparameśvara) vào năm 658. Ông đã thống nhất các lãnh thổ Champa và Lâm Ấp dưới quyền cai trị của mình. Từ đó, “Champa” trở thành tên gọi chính thức của vương quốc này.
Tầm Quan Trọng Của Quảng Trị
Quảng Trị, với vùng đất đỏ Gio Linh màu mỡ và hệ thống thủy lợi tinh vi, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế và chính trị của Champa. Các phát hiện khảo cổ học cho thấy Quảng Trị là cái nôi của một dòng dõi hoàng gia và là trung tâm của tôn giáo Vaishnavism (Visnu giáo).
Hình 9.5. Phả hệ của dòng Gandesvara
Vào thế kỷ 10, Nữ hoàng Tribhuvanadevi, thuộc dòng dõi hoàng gia Indrapura, đã hiến tặng đất đai tại Gio Linh cho đền thờ Indrakanteśvara. Bia ký C.113 tại Hà Trung (Gio Linh) cung cấp những thông tin chi tiết về địa hình và hệ thống thủy lợi tại đây, cho thấy tầm quan trọng của Quảng Trị trong vương quốc Champa.
Kết Luận
Từ “Lâm Ấp”, một tên gọi mơ hồ trong sử liệu Trung Quốc, đến “Champa”, một vương quốc với bản sắc văn hóa và chính trị riêng biệt, hành trình lịch sử của Champa là một câu chuyện dài đầy hấp dẫn. Sự giao thoa văn hóa, các cuộc chiến tranh và sự trỗi dậy của các trung tâm chính trị mới đã tạo nên bức tranh đa dạng và phong phú về vùng đất miền Trung Việt Nam. Câu chuyện về Champa không chỉ là câu chuyện về quá khứ, mà còn là bài học quý giá cho hiện tại và tương lai. Việc tìm hiểu về quá trình hình thành và phát triển của Champa giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử dân tộc, về cội nguồn văn hóa và về những bài học kinh nghiệm trong xây dựng và bảo vệ đất nước.
