Vương quốc Champa, một thực thể chính trị từng hùng cứ tại miền Trung Việt Nam, luôn là đề tài nghiên cứu hấp dẫn và đầy thách thức đối với các sử gia. Trong số đó, giai đoạn thế kỷ 8-9, được Georges Maspero gọi là “Bá quyền Panduranga”, đã gây ra nhiều tranh luận về bản chất và ý nghĩa thực sự của nó. Bài viết này, dựa trên các nguồn sử liệu bia ký Champa, sẽ phân tích lại giai đoạn lịch sử này, làm rõ vai trò của cả Kauthara và Panduranga trong việc hình thành một trung tâm quyền lực mới ở phương Nam Champa.
Georges Maspero, trong công trình kinh điển “Vương Quốc Champa”, đã đưa ra khái niệm “Bá quyền Panduranga” để chỉ sự chuyển dịch trung tâm chính trị của Champa từ Bắc vào Nam trong thế kỷ 8-9. Ông cho rằng sau khi vua Rudravarman II qua đời năm 757, Prithivindravaman, người gốc phương Nam, được chọn kế vị và dời đô về vùng Kauthara – Panduranga, mở ra vương triều thứ năm. Tuy nhiên, giả thuyết này đã bị bác bỏ bởi các nghiên cứu sau này, cho thấy Champa không phải là một thực thể chính trị thống nhất mà là một liên minh các tiểu quốc. Sự tập trung các bia ký và di tích ở phương Nam trong giai đoạn này không phải là do dời đô mà phản ánh sự trỗi dậy của các tiểu quốc ở đây, trở thành trung tâm của vương quốc liên hiệp.
Satyavarman: Người Đặt Nền Móng Cho Quyền Lực Phương Nam
Bia ký Glai Lamaow (C24) ca ngợi vua Prithivindravaman và ghi nhận Satyavarman là cháu của ông, đồng thời là anh của Indravarman. Tuy nhiên, các thông tin về Prithivindravaman còn khá mơ hồ, chủ yếu dựa trên ghi chép hồi tưởng của hậu duệ. Ngược lại, Satyavarman hiện lên rõ nét hơn qua các bia ký C38 tại tháp Po Nagar (Nha Trang), bia Phước Thiện, và bia Hòa Lai ở Ninh Thuận.
Bia C38 ghi lại việc Satyavarman đánh bại quân xâm lược và khôi phục đền thờ Sambhu ở Kauthara năm 784, đồng thời thiết lập linga Satyamukhalinga tại đền Po Nagar. Bia Phước Thiện xác nhận việc Satyavarman kiến lập thờ tự thần Sri Satyadesvaranatha ở Panduranga năm 783. Bia Hòa Lai lại cho thấy việc ông thiết lập thờ tự thần Adidevesvara ở Panduranga năm 778 và tôn vinh thần Vrddresvara, vị thần bảo hộ của Panduranga.
Những ghi chép này cho thấy Satyavarman có ảnh hưởng đến cả Kauthara và Panduranga, đặt nền móng cho sự trỗi dậy của quyền lực phương Nam. Tuy nhiên, ông chưa tự xưng là Raja và vẫn phụ thuộc vào một quyền lực khác trong vùng, có thể là Hoàn Vương.
Từ Indravarman Đến Vikrantavarman: Thời Kỳ Trỗi Dậy Của Nam Champa
Sau Satyavarman, các bia ký ở phương Nam nhắc đến Indravarman, Harivarman và Vikrantavarman. Bia Đá Trắng (C25) ghi nhận Indravarman đánh bại quân Java năm 787 và lập đền thờ thần Bhadradhipatisvara năm 799. Bia Glai Lamaow (C24) xác nhận Indravarman là cháu của Prithivindravaman và em của Satyavarman. Tuy nhiên, các bia ký sau này không nhắc đến Indravarman, cho thấy vai trò của ông còn nhiều điều chưa rõ ràng.
Harivarman nổi lên muộn hơn Indravarman, với trung tâm quyền lực ở Kauthara. Bia C31 ghi lại việc ông thiết lập các vị thần ở đền Po Nagar năm 817, phong con trai Vikrantavarman làm lãnh chúa Panduranga và cử tướng Senapati Par chinh phạt phương Nam đến biên giới Khmer. Harivarman được xem là người gần như thống nhất Nam Champa, mở đường cho Vikrantavarman.
Vikrantavarman là người kế tục trực tiếp của Harivarman, đánh dấu đỉnh cao của quyền lực phương Nam. Các bia ký của ông phân bố rộng khắp Kauthara và Panduranga, cho thấy tầm ảnh hưởng bao quát của ông thông qua tôn giáo và kiến trúc.
Bản Chất Của “Bá Quyền” Phương Nam
“Bá quyền” mà Maspero đề cập không chỉ thuộc về Panduranga mà còn có sự đóng góp quan trọng của Kauthara. Kauthara là trung tâm tôn giáo quan trọng, nơi khởi phát quyền lực của Harivarman và là nơi Vikrantavarman tiếp tục phát triển nền tảng tôn giáo. Mối quan hệ mật thiết giữa Kauthara và Panduranga, dưới sự lãnh đạo của một dòng họ mẫu hệ, đã tạo nên nền tảng cho sự trỗi dậy của quyền lực phương Nam.
Cả ba học giả Griffiths, Southworth và Schweyer đều nhìn nhận Kauthara và Panduranga là các thực thể độc lập, cấu thành nên Nam Champa. Tuy nhiên, việc xác định chính xác nơi khởi nguồn quyền lực của Satyavarman vẫn còn bỏ ngỏ. Các bia ký cho thấy sự linh động và phức tạp trong mối quan hệ giữa hai tiểu quốc này, với các thủ lĩnh có vùng ảnh hưởng và mức độ ảnh hưởng khác nhau.
Việc các thủ lĩnh phương Nam tự xưng là người cai trị toàn bộ Champa, cùng với việc Harivarman được xưng tụng là “Rajadhiraja” (vua của các vị vua) trong bia C31, cho thấy sự hình thành ý thức về một liên minh giữa các tiểu quốc Champa, với vai trò trung tâm thuộc về các thủ lĩnh phương Nam.
Kết Luận
Sự trỗi dậy của quyền lực phương Nam trong thế kỷ 8-9 là một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Champa. Nó không chỉ đánh dấu sự thay đổi trung tâm quyền lực mà còn góp phần định hình Champa thành một vương quốc liên minh, đưa Champa vào quỹ đạo quan hệ chính trị khu vực và kiến tạo một nền văn minh rực rỡ về tôn giáo, kiến trúc và điêu khắc. Mặc dù giai đoạn này kết thúc đột ngột với sự chuyển dịch quyền lực về Đồng Dương (Quảng Nam) dưới thời Indravarman, di sản của “Bá quyền” Kauthara – Panduranga vẫn tiếp tục ảnh hưởng đến lịch sử Champa sau này, đặc biệt là tinh thần tự chủ của các tiểu quốc phương Nam.
