Mùa đông năm 1802, bốn tháng sau khi Việt Nam thống nhất dưới triều Nguyễn, một sứ đoàn được cử đi Bắc Kinh cầu phong. Sứ mệnh của họ là khẳng định tính chính danh của nhà Nguyễn, nhưng niên hiệu “Gia Long” lại vô tình trùng với niên hiệu của Hoàng đế Gia Khánh và tiên đế Càn Long nhà Thanh. Trong tình thế khó khăn, phó sứ Nguyễn Gia Cát đã khéo léo giải thích “Gia Long” bắt nguồn từ Gia Định và Thăng Long, hai miền đất khởi đầu và kết thúc cuộc hành trình thống nhất đất nước. Mặc dù chưa có sử liệu chính thức nào kiểm chứng câu chuyện này ngoài các địa chí, nhưng rõ ràng câu trả lời của Nguyễn Gia Cát đã giúp sứ đoàn vượt qua một thử thách ngoại giao cam go.
Từ Thăng Long đến Thăng Long: Sự biến mất của “Rồng”
Năm 1805, một sự kiện quan trọng đã diễn ra, đánh dấu bước ngoặt trong lịch sử Thăng Long: vua Gia Long đổi chữ “Long” (rồng) trong tên kinh đô thành chữ “Long” (thịnh vượng). Quyết định này, được ghi lại ngắn gọn trong Đại Nam thực lục, không được giải thích rõ ràng. Tuy nhiên, việc hạ cấp Thăng Long từ kinh đô thành Bắc Thành, trung tâm hành chính của vùng, cho thấy một toan tính chính trị sâu xa của nhà Nguyễn.
Rồng tìm về Huế: Xây dựng đế đô mới
Việc “rồng” biến mất ở Thăng Long trùng hợp với lễ lên ngôi hoàng đế của Gia Long tại Huế một năm sau đó. Hành động này, cùng với việc phá dỡ thành quách cũ, thu hẹp quy mô Thăng Long, và di dời các đền thờ vua Lê, cho thấy nỗ lực của triều Nguyễn nhằm xóa bỏ ảnh hưởng của vương triều cũ và củng cố vị thế của mình. Gia Long đã tiến hành một cuộc “đại phẫu” hệ thống thần linh, xây dựng lại trật tự tâm linh mới, tập trung vào vùng châu thổ Bắc Bộ.
Sự “giáng cấp” và những hệ lụy
Sự hạ cấp của Thăng Long không chỉ là thay đổi về mặt hành chính mà còn tác động sâu sắc đến kinh tế và cấu trúc đô thị. Việc xây dựng thành mới nhỏ hơn, tường thấp hơn, cùng với việc di dời trung tâm giáo dục ra Huế, đã làm suy giảm vị thế của Thăng Long. Năm 1821, Minh Mệnh tuyên bố cấm con cháu dời đô ra Thăng Long, khẳng định quyết tâm xây dựng Huế thành trung tâm quyền lực mới.
Sự suy tàn của khu vực Hồ Gươm, nơi từng là trung tâm sầm uất dưới thời Lê Trịnh, là minh chứng rõ nét cho sự “giáng cấp” này. Các cung điện, dinh thự bị bỏ hoang, khu vực này dần bị nông thôn hóa, hồ bị thu hẹp và trở thành nơi chứa rác. Những ghi chép của các nhà thơ, sử gia đương thời, như Bà huyện Thanh Quan hay Cao Bá Quát, đã khắc họa một bức tranh ảm đạm về Thăng Long thời kỳ hậu Lê.
Bên cạnh đó, các yếu tố như cuộc nổi loạn của Phan Bá Vành, dịch bệnh, và thiên tai cũng góp phần vào sự suy giảm dân số và kinh tế của Thăng Long. Khu vực 36 phố phường, với hoạt động thương mại tư nhân và thủ công nghiệp, cùng với cộng đồng thương nhân người Hoa, trở thành động lực chính duy trì sức sống cho Hà Nội.
Từ “Đại Việt” đến “Việt Nam”: Một kỷ nguyên mới
Sự “giáng cấp” của Thăng Long đánh dấu sự chuyển dịch địa chính trị quan trọng, mở ra một kỷ nguyên mới cho Việt Nam. Hành trình từ Thăng Long đến Hà Nội là hành trình từ không gian “Đại Việt” đến không gian “Việt Nam” thống nhất. Tuy nhiên, năm 1802 không phải là điểm kết thúc, mà là khởi đầu cho một hành trình gian nan tìm kiếm bản sắc của một Việt Nam hiện đại, giữa Huế, Hà Nội và Sài Gòn. Dù kinh đô có thay đổi, “rồng” vẫn luôn tồn tại trong tâm thức người Việt, là biểu tượng cho sức mạnh và tinh thần dân tộc.
