Bài viết này bàn về ý nghĩa của Tháng Mân Côi trong Công giáo Việt Nam, đồng thời phân tích nguồn gốc tên gọi và những biến thể của nó qua lăng kính văn hóa. Đặc biệt, bài viết tập trung vào nhà thờ An Vân ở Huế, nơi lưu giữ những chứng tích lịch sử quý giá về Tháng Mai Côi và những biến động lịch sử liên quan đến Kitô giáo ở Việt Nam.
Mặt tiền nhà thờ An Vân với dòng chữ “THÁNH MẪU MAI CÔI THÁNH ĐƯỜNG”
Tháng Mười, hay còn được gọi là Tháng Mân Côi, là một dịp đặc biệt trong năm đối với cộng đồng giáo dân Việt Nam. Vào mỗi buổi tối trong tháng này, các giáo xứ thường tổ chức đọc kinh cầu nguyện, lần chuỗi Mân Côi, một tập tục quen thuộc được truyền lại từ nhiều thế hệ. Tuy nhiên, ít ai biết rằng tên gọi “Mân Côi” là một biến thể trong cách đọc và có lẽ không phản ánh chính xác ý nghĩa ban đầu của nó.
Từ “Mân Côi” đến “Mai Côi”: Hành Trình Tìm Về Nguồn Gốc
Theo các nhà nghiên cứu ngôn ngữ, từ “Mân Côi” không có liên quan đến loài hoa hồng. Từ điển Hán Việt của các học giả như Thiều Chửu hay Trần Văn Chánh đều không ghi nhận từ ghép nào từ chữ “Mân” (hoặc các biến thể) với chữ “Côi” mang nghĩa chỉ loài hoa này.
Trái lại, từ “Mai Côi” (梅瑰), với chữ “Mai” thuộc bộ “Ngọc” (玉), mới thực sự là từ Hán Việt cổ để chỉ hoa hồng. Cách đọc này phù hợp với cách phát âm trong tiếng Quan Thoại (“méigui”) và xuất hiện trong nhiều văn bản cổ, như thơ Đường của Lý Kiến Huân và Lý Thương Ẩn.
Sự nhầm lẫn giữa “Mân Côi” và “Mai Côi” có thể xuất phát từ việc chữ Hán của hai từ này khá giống nhau, dễ gây nhầm lẫn trong quá trình đọc và phiên âm. Ngoài ra, theo Khang Hy tự điển, chữ “Mai” (梅) còn có thể đọc là “Môi”. Điều này lý giải cho việc tồn tại song song các cách gọi “Môi Côi”, “Mai Khôi” và “Môi Khôi” trong dân gian.
Nhà Thờ An Vân: Chứng Nhân Lịch Sử Cho Tháng “Mai Côi”
Nằm về phía Tây kinh thành Huế, nhà thờ An Vân hiện lên với vẻ đẹp cổ kính, trầm mặc. Trên vòm cuốn lối vào chính giữa mặt tiền nhà thờ, dòng chữ Hán “THÁNH MẪU MAI CÔI THÁNH ĐƯỜNG” được chạm khắc tinh xảo, minh chứng cho tên gọi “Mai Côi” đã tồn tại từ lâu đời.
Điều đặc biệt hơn nữa nằm ở quả chuông cổ đúc năm 1876 của nhà thờ. Trên thân chuông có khắc bài minh chữ Nôm, nhắc đến việc dâng chuông cho “Đức Chúa Bà Môi Khôi”. Chi tiết này càng khẳng định cách gọi “Môi Khôi”, biến thể của “Mai Côi”, đã ăn sâu vào đời sống văn hóa tín ngưỡng của người dân địa phương.
Tuy nhiên, bài minh trên chuông cổ cũng hé lộ một chi tiết lịch sử cần được đính chính. Bài minh có đoạn: “Khi Hoàng đế giáng dụ tha đạo được sáu tháng, thì chúng tôi đã lo đúc cái chuông này…”. Dựa vào các nguồn sử liệu như “Đại Nam thực lục” và hồi ký của Linh mục Gioakim Đặng Đức Tuấn, có thể khẳng định vua Tự Đức ban lệnh bãi bỏ lệnh cấm đạo vào tháng 6 năm Nhâm Tuất (1862), chứ không phải vào năm 1876.
Kết Luận
Tháng Mười, hay Tháng Mai Côi, là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa độc đáo giữa tín ngưỡng Công giáo và văn hóa Việt Nam. Việc tìm hiểu và sử dụng đúng tên gọi “Mai Côi” không chỉ thể hiện sự tôn trọng với lịch sử và văn hóa dân tộc mà còn góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng.
