Vùng đất Thiệu Hóa, Thanh Hóa, mang trong mình những trầm tích lịch sử dày dặn từ thời Hùng Vương đến nay. Hành trình biến đổi địa danh, địa giới, cùng những thăng trầm của lịch sử đã hun đúc nên một Thiệu Hóa giàu truyền thống văn hóa, kiên cường chống giặc ngoại xâm và là cái nôi của nhiều anh hùng hào kiệt. Bài viết này sẽ đưa chúng ta ngược dòng thời gian, khám phá những dấu ấn lịch sử in đậm trên mảnh đất này.
Nội dung
Huyện Thiệu Hóa (trước năm 2012) trên bản đồ tỉnh Thanh Hóa
Từ Cửu Chân đến Tây Kinh
Thiệu Hóa xưa được hình thành từ hai vùng đất thuộc huyện Quân Ninh và huyện Tư Phố, thuộc quận Cửu Chân. Dấu tích thành Tư Phố, trị sở của quận và huyện, vẫn còn tại làng Giàng (Dương Xá, Thiệu Dương ngày nay), một giao điểm quan trọng về giao thông đường thủy và đường bộ. Qua các triều đại Lý, Trần, Lê, tên gọi của các huyện này thay đổi, từ Lương Giang, Cửu Chân đến Thụy Nguyên và Đông Sơn. Tên gọi Lương Giang xuất phát từ sông Lương, tên cũ của sông Chu. Đến thời Lê, vùng đất này trở thành Tây Kinh, huyện được đổi tên thành Thụy Ứng, sau đó lại đổi thành Lương Giang, Thụy Nguyên, và cuối cùng là Thiệu Hóa dưới triều Nguyễn. Sự thay đổi tên gọi phản ánh những biến động về địa chính trị và tầm quan trọng của vùng đất này qua các thời kỳ.
Biến động Địa Giới và Hành Chính
Địa giới hành chính Thiệu Hóa cũng trải qua nhiều lần thay đổi. Dưới triều Nguyễn, phủ Thiệu Thiên được đổi thành phủ Thiệu Hóa, kiêm nhiếp 8 huyện. Đến đầu thế kỷ 20, huyện Thụy Nguyên được chia tách và sáp nhập với các vùng lân cận, hình thành phủ Thiệu Hóa mới. Sau Cách mạng Tháng Tám, phủ Thiệu Hóa trở thành huyện Thiệu Hóa, rồi lại bị giải thể năm 1977, sáp nhập vào các huyện Yên Định và Đông Sơn. Mãi đến năm 1996, huyện Thiệu Hóa mới được tái lập. Những biến động này cho thấy sự nỗ lực của chính quyền trong việc sắp xếp, quản lý hành chính, phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội từng thời kỳ.
Phố Phường Sầm Uất và Nền Văn Minh Sớm Phát Triển
Từ đô thành Tư Phố được xây dựng từ năm 111 trước Công nguyên, Thiệu Hóa đã sớm bước vào thời kỳ kinh tế phong kiến. Những di tích như Tây trấn thành, Trung Đô trạm, cùng mật độ mộ táng thời Hán dày đặc ở Thiệu Dương là minh chứng cho sự phát triển của vùng đất này. Phố phường sầm uất, sông nước hữu tình đã tạo nên Bàn A thập cảnh, mười cảnh đẹp quanh núi Bàn A. Chùa Đại Hùng trong động núi Bàn A từng được Lê Hiển Tông ca ngợi là chỗ ở yên ổn của khách lâm tuyền.
Những Dòng Họ Danh Tiếng và Truyền Thống Khoa Bảng
Thiệu Hóa là nơi tụ cư của nhiều dòng họ lớn, như họ Lê ở Bối Lý, họ Dương ở Tư Phố. Đây cũng là quê hương của nhiều nhân vật lịch sử quan trọng, như Dương Đình Nghệ, Lê Hoàn. Giáp Bối Lý nổi tiếng với nghề đúc đồng, bện thừng, là biểu tượng của sự no đủ. Dương Xá là nơi Dương Đình Nghệ nuôi dưỡng chí lớn phục quốc. Vùng Tam Lỗ là đất lập nghiệp của Dương Tam Kha và là nơi sinh trưởng của Thái hậu Dương Vân Nga.
Địa Linh Nhân Kiệt và Truyền Thống Yêu Nước
Từ cuối thế kỷ thứ X, sách Khả Lập (nay thuộc xã Xuân Lập, Thọ Xuân) là nơi tụ cư của ba dòng họ lớn Lê, Đỗ, Chu và là quê hương của Lê Hoàn, người khai sáng nhà Tiền Lê. Vùng đất này được coi là địa linh nhân kiệt, “nơi đã sinh Lê Đế”. Ngoài ra, làng Mía (nay thuộc xã Xuân Tân, Thọ Xuân) là quê hương của Lê Đột, cha nuôi của Lê Hoàn.
Dưới thời Lý, Trần, Hồ, nhiều dòng cư dân từ phía Bắc di cư vào Thiệu Hóa sinh cơ lập nghiệp. Thái sư Lê Văn Thịnh, người Đông Cứu, Bắc Ninh được an trí ở Phủ Lý (Thiệu Trung), hình thành dòng họ Lê ở đây, với những tên tuổi nổi tiếng như Lê Văn Hưu, Lê Quát, Lê Giốc.
Thiệu Hóa Thời Hiện Đại
Ngày nay, Thiệu Hóa là một huyện thuần nông với mật độ dân số cao. Nghề đúc đồng, chế biến thực phẩm, dệt lụa… vẫn tiếp nối truyền thống từ xa xưa. Tuy nhiên, hệ thống giao thông vận tải chưa thật sự phát triển. Thiệu Hóa vẫn đối mặt với những thách thức về thiên tai, lũ lụt, và cần đầu tư nhiều hơn vào thâm canh, cải tạo đất.
Kết Luận
Thiệu Hóa, vùng đất địa linh nhân kiệt, đã trải qua hàng ngàn năm lịch sử với biết bao biến động. Từ Cửu Chân đến Tây Kinh, từ phủ lỵ đến huyện, Thiệu Hóa vẫn giữ vững bản sắc văn hóa, truyền thống yêu nước và tinh thần chiến đấu quật cường. Những di tích lịch sử, những dòng họ danh tiếng, những câu chuyện về các anh hùng hào kiệt, cùng kho tàng văn hóa dân gian phong phú là minh chứng cho sự trường tồn và sức sống mãnh liệt của vùng đất này. Thiệu Hóa xứng đáng là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam.
