Điện thờ Mẫu
Nền văn hóa Việt Nam rực rỡ sắc màu với sự đa dạng tôn giáo và tín ngưỡng. Sự phong phú này, thay vì tạo ra xung đột, lại góp phần làm bức tranh văn hóa thêm phần rực rỡ và độc đáo. Trong số các tín ngưỡng, thờ Mẫu nổi lên như một hiện tượng văn hóa đặc biệt, mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống Việt.
Nguồn Gốc Của Tín Ngưỡng Thờ Mẫu
“Mẫu” (母), từ Hán Việt có nghĩa là “mẹ”, thể hiện sự tôn kính đối với người phụ nữ đã sinh thành. Nguồn gốc của tục thờ Mẫu bắt nguồn từ chính đời sống nông nghiệp, nơi người phụ nữ đóng vai trò quan trọng.
Trong xã hội nông nghiệp lúa nước, người mẹ không chỉ là người sinh thành mà còn là trụ cột trong gia đình, gánh vác việc đồng áng, nuôi dạy con cái. Họ là hiện thân của sự sống, của sự phồn vinh và ấm no. Từ đó, hình ảnh người mẹ được thần thánh hóa, trở thành các nữ thần, và cao hơn nữa là Thánh Mẫu.
Giáo sư Vũ Ngọc Khánh, trong công trình “Tục thờ Thánh – Mẫu ở Việt Nam”, đã khẳng định vai trò tối thượng của người mẹ trong tâm thức người Việt: “Mẹ sáng tạo ra con, chăm sóc con từ ngày con ở trong nôi cho đến lúc mẹ từ giã cõi đời. Những ngày đầu tiên của lịch sử nhân loại, con người chỉ biết có mẹ, không biết có cha…”.
Thờ Mẫu – Tín Ngưỡng Hay Tôn Giáo?
Sự tồn tại của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh người Việt đặt ra câu hỏi: Liệu đây là một tôn giáo hay chỉ đơn thuần là tín ngưỡng dân gian?
Để trả lời câu hỏi này, cần phải hiểu rõ bản chất của hai khái niệm “tôn giáo” và “tín ngưỡng”. Tín ngưỡng là niềm tin vào một lực lượng siêu nhiên, thể hiện qua các nghi lễ, phong tục mang tính cá nhân. Tôn giáo, mặt khác, là một hệ thống tín ngưỡng có tổ chức, với giáo lý, giáo luật và tín đồ riêng.
Dựa trên bảng phân biệt do tác giả Huỳnh Thiệu Phong xây dựng, ta có thể thấy:
| Tôn giáo | Tín ngưỡng |
|---|---|
| Có giáo chủ, giáo lý, giáo luật, tín đồ | Không có cấu trúc như tôn giáo |
| Mỗi người chỉ chọn một tôn giáo | Được quyền chọn nhiều tín ngưỡng |
| Hệ thống giáo lý đồ sộ, đầy đủ | Các bài văn tế, bài khấn |
| Người hành đạo chuyên nghiệp | Không có người hành đạo chuyên nghiệp |
| Nơi thờ cúng riêng, nghi lễ quy củ | Nơi thờ cúng, nghi lễ chưa quy củ |
Áp dụng vào trường hợp thờ Mẫu, ta thấy rằng tín ngưỡng này có hệ thống điện thờ tương đối rõ nét, đặc biệt là ở miền Bắc. Tuy nhiên, thờ Mẫu chưa đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của một tôn giáo.
Sự Đa Dạng Của Thờ Mẫu Trên Cả Nước
Sự lan tỏa của tục thờ Mẫu từ Bắc vào Nam đã tạo nên những nét đặc trưng riêng biệt cho từng vùng miền. Nếu như ở miền Bắc, hệ thống điện thờ được quy củ với Tam tòa Thánh Mẫu (Thiên, Địa, Thoải) thì ở miền Nam, sự giao thoa văn hóa dẫn đến sự xuất hiện của những vị Thánh Mẫu mới như Chúa Xứ Thánh Mẫu, Linh Sơn Thánh Mẫu, hay Thiên Hậu Thánh Mẫu.
Sự khác biệt này cho thấy, thờ Mẫu mang tính chất linh hoạt, dễ dàng thích ứng với văn hóa địa phương.
Kết Luận
Thờ Mẫu là một tín ngưỡng dân gian đặc sắc, phản ánh sâu sắc văn hóa và tâm linh người Việt. Nó là minh chứng cho khả năng dung nạp, tiếp biến văn hóa, tạo nên bản sắc riêng cho văn hóa Việt Nam.
Mặc dù có hệ thống điện thờ tương đối rõ nét, đặc biệt là ở miền Bắc, nhưng xét trên nhiều phương diện, thờ Mẫu vẫn mang đậm tính chất của một tín ngưỡng dân gian hơn là một tôn giáo. Sự đa dạng trong cách thức thờ phụng ở các vùng miền càng khẳng định rõ nét hơn cho kết luận này.
Tài liệu tham khảo:
- Nguyễn Minh Khải (2013), Tín ngưỡng tôn giáo và thực hiện chính sách tín ngưỡng tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị Quốc gia.
- Vũ Ngọc Khánh (2012), Tục thờ Thánh – Mẫu ở Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin.
- Pháp lệnh của Ủy ban Thường vụ Quốc hội số 21/2004/PL-UBTVQH11 ngày 18 tháng 6 năm 2004 về tín ngưỡng, tôn giáo
- Huỳnh Thiệu Phong (2015), Tương đồng và dị biệt trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ và giá trị của nó đối với hoạt động văn hóa du lịch (Khóa luận tốt nghiệp), Đại học Sài Gòn.
- Ngô Đức Thịnh (2009), Đạo Mẫu Việt Nam (tập 1), Nxb Tôn giáo.
- Ngô Đức Thịnh (2014), Đạo Mẫu tam phủ, tứ phủ, Nxb Dân trí.
