Thập niên đầu tiên của thế kỷ 20 chứng kiến một châu Âu đầy biến động, khi mà các cường quốc liên tục chạy đua vũ trang và căng thẳng chính trị leo thang từng ngày. Giữa tâm bão của sự chia rẽ và thù địch ấy, Thụy Sĩ, quốc gia nhỏ bé nép mình giữa dãy Alps hùng vĩ, vẫn kiên định với chính sách trung lập đã được gìn giữ suốt hàng trăm năm.
Tuy nhiên, trung lập không đồng nghĩa với việc đứng ngoài cuộc. Nằm giữa bốn cường quốc tham chiến là Đức, Áo-Hungary, Pháp và Ý, Thụy Sĩ phải đối mặt với vô vàn thách thức để bảo vệ sự toàn vẹn lãnh thổ và vị thế của mình.
Bóng ma chiến tranh và nỗ lực giữ vững trung lập
Năm 1903, hơn một thập kỷ trước khi Thế chiến thứ nhất bùng nổ, nhà văn người Anh H.G. Wells đã có chuyến thăm Thụy Sĩ. Ấn tượng trước khung cảnh thanh bình nơi đây, nhưng cũng nhạy bén trước những luồng dư luận trái chiều trong xã hội Thụy Sĩ lúc bấy giờ, Wells đã dự đoán trong cuốn sách “The War in the Air” (tạm dịch: Chiến tranh trên không) rằng Thụy Sĩ sẽ đứng về phía Đức khi chiến tranh nổ ra.
Dự đoán của Wells đã không trở thành hiện thực. Khi chiến tranh chính thức bùng nổ vào tháng 7 năm 1914, Thụy Sĩ tuyên bố giữ vững chính sách trung lập, động viên quân đội sẵn sàng bảo vệ đất nước. Quyết định này đặt ra một bài toán khó khăn cho chính phủ Thụy Sĩ, khi mà một bộ phận người dân ủng hộ Đức và Áo-Hungary, trong khi bộ phận khác lại ngả về phía Pháp và Anh.
Hình 1: Các binh sĩ Thụy Sĩ trong đồn dã chiến mừng lễ Giáng sinh năm 1914
Sự trung lập của Thụy Sĩ đã được các bên tham chiến tôn trọng, nhưng điều đó không có nghĩa là quốc gia này được yên ổn. Theo kế hoạch Schlieffen của Đức, quân đội Đức dự định sẽ hành quân qua Bỉ để tấn công Pháp. Tuy nhiên, cũng có khả năng Đức sẽ chọn con đường đi qua Thụy Sĩ, bất chấp việc vi phạm trung lập của quốc gia này. Rất may, tướng Helmuth von Moltke, người kế nhiệm Schlieffen, đã quyết định chọn phương án tấn công qua Bỉ, do lo ngại địa hình hiểm trở và quân đội Thụy Sĩ hùng mạnh.
Thụy Sĩ – Nơi trú ẩn của hòa bình và những tư tưởng cách mạng
Giữa làn sóng chết chóc của chiến tranh, Thụy Sĩ nổi lên như một ốc đảo hòa bình, là nơi trú ngụ của những người tị nạn, các nhà hoạt động chính trị và những tâm hồn yêu chuộng hòa bình. Các thành phố như Bern, Zürich và Geneva trở thành trung tâm của các cuộc tranh luận sôi nổi về hòa bình, về một trật tự thế giới mới.
Đặc biệt, Zürich là nơi chứng kiến sự hình thành của hai phong trào đối lập nhau, nhưng đều mang tinh thần phản chiến mạnh mẽ: Phong trào Bolshevik của Vladimir Lenin và phong trào nghệ thuật Dada.
Lenin, lãnh tụ của phái Bolshevik trong Đảng Lao động Dân chủ Xã hội Nga, đã phải lưu vong sang Thụy Sĩ sau khi chiến tranh bùng nổ. Ông cực lực phản đối chiến tranh, cho rằng đó là cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa các nước đế quốc, gây ra đau thương cho giai cấp vô sản. Tại Zürich, Lenin đã tích cực hoạt động, tuyên truyền cho lý tưởng cách mạng của mình. Sau Cách mạng Tháng Hai năm 1917, Lenin rời Thụy Sĩ trở về Nga, lãnh đạo cuộc Cách mạng Tháng Mười, mở ra một chương mới cho nước Nga.
Hình 4: Ngôi nhà của Lenin tại Zürich
Cùng thời điểm đó, tại quán rượu Cabaret Voltaire, một nhóm nghệ sĩ đã thành lập phong trào nghệ thuật Dada, sử dụng nghệ thuật như một công cụ để phản đối chiến tranh và những tư tưởng lỗi thời đã dẫn đến chiến tranh. Họ tổ chức các buổi biểu diễn, sử dụng hình thức trừu tượng để chống lại những quan điểm xã hội, chính trị và văn hóa thời bấy giờ.
Hình 5: Quán rượu Cabaret Voltaire, nơi khai sinh ra trường phái Dada
Sự kiện Thương vụ Grimm – Hoffmann năm 1917 đã đẩy Thụy Sĩ vào một cuộc khủng hoảng chính trị, khi mà chính sách trung lập của nước này bị nghi ngờ. Robert Grimm, một chính trị gia người Thụy Sĩ, đã tự ý đến Nga để đàm phán một hiệp ước hòa bình riêng giữa Nga và Đức. Sự việc bị bại lộ đã khiến phe Hiệp ước phản ứng quyết liệt, buộc Arthur Hoffmann, Ủy viên Hội đồng Liên bang Thụy Sĩ, phải từ chức.
Hậu Thế chiến: Từ chối sáp nhập và vai trò trung gian hòa giải
Sau khi Thế chiến thứ nhất kết thúc, bang Vorarlberg của Áo đã tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý về việc sáp nhập vào Thụy Sĩ. Kết quả cho thấy hơn 80% người dân ủng hộ đề xuất này. Tuy nhiên, do sự phản đối từ chính phủ Áo và các nước Đồng minh, ý tưởng sáp nhập đã không thể thực hiện.
Thụy Sĩ tiếp tục duy trì chính sách trung lập, tham gia Hội Quốc liên vào năm 1920 với mong muốn đóng góp vào việc duy trì hòa bình thế giới. Quốc gia này cũng trở thành nơi chữa trị cho hàng vạn thương binh của cả hai phe.
Hình 3: Bản sao mô hình người quan sát khinh khí cầu của Quân đội Thụy Sĩ trong Thế chiến thứ nhất
Thế chiến thứ nhất kết thúc, để lại một châu Âu hoang tàn với vô số tổn thất về người và của. Giữa biển lửa chiến tranh, Thụy Sĩ đã chứng minh cho thế giới thấy rằng trung lập không phải là thờ ơ trước những bất công, mà là nỗ lực kiên trì để bảo vệ hòa bình và là điểm tựa cho những hy vọng về một thế giới tốt đẹp hơn. Bài học về sự kiên định với chính sách đối ngoại hòa bình, độc lập và tinh thần nhân đạo của Thụy Sĩ vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.
