Lễ hội cầu ngư đầy màu sắc ở Bình Thuận
Nằm trải dài bên bờ biển Đông, Việt Nam sở hữu một kho tàng văn hóa biển phong phú và đặc sắc. Trong đó, tín ngưỡng thờ Cá Ông hiện diện như một minh chứng rõ nét cho mối liên kết thiêng liêng giữa con người với biển cả. Không chỉ là biểu tượng của lòng biết ơn đối với vị thần bảo hộ, tín ngưỡng này còn thể hiện sự giao thoa văn hóa độc đáo và khả năng thích ứng tài tình của người Việt trong quá trình khai phá và làm chủ biển khơi.
Cá Ông Trong Tâm Thức Ngư Dân Việt
Từ xa xưa, ngư dân Việt đã xem Cá Ông (cá voi) là vị thần linh thiêng, là “Ông Nam Hải” che chở, cứu giúp họ vượt qua sóng gió đại dương. Niềm tin ấy bắt nguồn từ chính những trải nghiệm thực tế đầy hiểm nguy trên biển cả. Khi gặp nạn giữa mênh mông sóng nước, sự xuất hiện của Cá Ông, với thân hình to lớn, hiền hòa, đã trở thành niềm hy vọng duy nhất cho những người con của biển cả.
Truyền thuyết kể rằng, Cá Ông vốn là một chàng sĩ tử hiếu học, do bị oan khuất nên đã gieo mình xuống biển. Linh hồn chàng hóa thành Cá Ông, mang theo tấm lòng nhân ái, luôn sẵn sàng cứu giúp những mảnh đời gặp nạn trên biển. Câu chuyện ấy được truyền miệng qua nhiều thế hệ, trở thành sợi dây kết nối tâm linh giữa con người với biển cả.
Dấu Ấn Giao Thoa Văn Hóa
Tín ngưỡng thờ Cá Ông không chỉ là sản phẩm của văn hóa bản địa mà còn mang đậm dấu ấn giao thoa văn hóa. Theo một số nghiên cứu, hình tượng Cá Ông có thể bắt nguồn từ vị thần Po Riyak (Po Riyah) trong văn hóa Chăm.
Theo truyền thuyết Chăm, Po Riyak là vị thần biển cả, thường hóa thân thành Cá Ông để cứu giúp ngư dân. Sự tương đồng trong hình tượng và chức năng của Cá Ông giữa văn hóa Việt và Chăm cho thấy sự giao lưu văn hóa mật thiết giữa hai dân tộc trong lịch sử.
Bên cạnh đó, tín ngưỡng thờ Cá Ông còn được thể hiện qua lăng kính Phật giáo. Có truyền thuyết cho rằng, Cá Ông là một mảnh vải từ chiếc áo cà sa của Phật bà Quan Âm, được ban phép thần thông để cứu giúp chúng sinh. Sự hòa quyện giữa tín ngưỡng dân gian và Phật giáo đã tạo nên nét độc đáo cho hình tượng Cá Ông trong tâm thức người Việt.
Lễ Hội Cầu Ngư: Nét Đẹp Văn Hóa Biển
Tín ngưỡng thờ Cá Ông được thể hiện rõ nét qua các lễ hội cầu ngư diễn ra sôi nổi ở các vùng biển Việt Nam. Lễ hội thường được tổ chức vào mùa biển lặng, nhằm cầu mong “Ông Nam Hải” ban cho ngư dân một mùa đánh bắt bội thu, bình an trở về.
Trong lễ hội, ngoài các nghi thức cúng tế truyền thống, còn có nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc như đua thuyền, hát bả trạo, diễn xướng các tích tuồng về sự tích Cá Ông. Lễ hội không chỉ là dịp để ngư dân thể hiện lòng thành kính với vị thần biển cả mà còn là dịp để cộng đồng gắn kết, cùng nhau gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống.
Giá Trị Bền Vững Của Tín Ngưỡng Thờ Cá Ông
Ngày nay, trong xu thế hội nhập và phát triển, tín ngưỡng thờ Cá Ông vẫn giữ một vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của ngư dân Việt. Niềm tin vào “Ông Nam Hải” không chỉ là chỗ dựa tinh thần, giúp con người vượt qua thử thách, mà còn là động lực để họ tiếp tục vươn khơi bám biển, xây dựng cuộc sống ấm no.
Hơn thế nữa, tín ngưỡng thờ Cá Ông còn góp phần nâng cao ý thức bảo vệ môi trường biển. Ngư dân xem Cá Ông là vị thần bảo hộ, nên họ luôn có ý thức bảo vệ loài cá này cũng như môi trường biển nói chung. Đây là yếu tố quan trọng để phát triển nghề cá bền vững, góp phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản cho thế hệ mai sau.
Kết Luận
Tín ngưỡng thờ Cá Ông là một nét đẹp văn hóa biển độc đáo của người Việt, thể hiện sự giao thoa văn hóa đặc sắc và khả năng thích nghi tài tình của con người trong quá trình chinh phục biển cả. Trong dòng chảy lịch sử, tín ngưỡng này vẫn giữ nguyên giá trị nhân văn sâu sắc, góp phần vun đắp đời sống tâm linh, kết nối cộng đồng và nâng cao ý thức bảo vệ môi trường biển. Việc bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của tín ngưỡng thờ Cá Ông chính là góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, hướng tới một tương lai bền vững cho cộng đồng ngư dân Việt.
Tài liệu tham khảo:
- [1] Nguyễn Hữu Hiếu (2010), Diễn trình văn hóa đồng bằng sông Cửu Long, Nxb Thời đại.
- [2] Nguyễn Thanh Lợi (2014), Một góc nhìn về văn hóa biển, Nxb Tổng hợp TP. HCM.
- [3] Nguyễn Thanh Lợi (2008) “Tục thờ Cá Ông ở ven biển Tây Nam Bộ”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (số 9), tr32 – 43.
- [4] Nguyễn Thanh Lợi (2007), “Về tục thờ Cá Ông tại Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á (số 4), tr61 – 71.
- [5] Lê Minh, Phạm Đăng (2014), Những vị thần bảo vệ biển đảo và ngư dân Việt, Nxb Văn hóa Thông tin.
- [6] Hà Nguyễn (2013), Tiểu vùng văn hóa Duyên hải Nam Trung Bộ, Nxb Thông tin Truyền thông.
- [7] Thạch Phương, Lê Trung Vũ (2015), 60 lễ hội truyền thống Việt Nam, Nxb Tổng hợp TP. HCM.
- [8] Trần Ngọc Thêm (2014), Những vấn đề văn hóa học lý luận và ứng dụng, Nxb Văn hóa – Văn nghệ.
- [9] Trần Ngọc Thêm (Cb) (2014), Văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ, Nxb Văn hóa – Văn nghệ.
- [10] Ngô Đức Thịnh (2002), Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa Việt Nam, Nxb Trẻ.
- [11] Phan Thị Yến Tuyết (2014), Đời sống xã hội – kinh tế – văn hóa của ngư dân và cư dân vùng biển Nam Bộ, Nxb Đại học Quốc gia TP. HCM.
- [12] Phan Thị Yến Tuyết (2016), Hệ thống nữ thần biển trong tín ngưỡng thờ Mẫu và nữ thần ở vùng biển Nam Bộ, in trong Kỷ yếu Hội thảo Khoa học “Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Bộ: Bản sắc và giá trị”, tr69 – 84.
- [13] Phan Thị Yến Tuyết (2010), “Tín ngưỡng thờ Mẫu và nữ thần từ chiều kích văn hóa biển của vùng biển đảo Kiên Hải (Kiên Giang)”, Tuyển tập Việt Nam học, tr613 – 626.
- [14] Tạ Chí Đại Trường (2014), Thần, Người và Đất Việt, Nxb Tri thức.
